Abstract:
بحث از نظام پاداش و جزای الهی در جهان آخرت و کمیت و کیفیت عقوبت اخروی، به ویژه مسئله جاودانگی جهنم و خلود عذاب اخروی، از مباحث مهم در کلام، فلسفه و عرفان بوده است. ا بن عربی به عنوان اندیشمندی برجسته در ساحت عرفان نظری، نخستین کسی است که برخلاف متشرعان و عامه اهل دیانت، در رویکردی ویژه و استثنایی، ضمن قائل شدن به ناپایداری و محدودیت عذاب الهی، «جهنم» و کیفر اخروی را امری نسبی و دارای مفهومی متغیر می داند. وی در نظریه پردازی عرفانی خود به مدد تاویل و با بهره گیری از تمثیل، ضمن اثبات نسبی بودن معنای دوزخ و عذاب، با رویکردی عاطفی و انسان دوستانه درصدد نشان دادن ناچیزبودن اعمال انسان در برابر رحمت بی کران الهی است. ابن عربی، با بازگرداندن معنای «عذاب» به ریشه لغوی «عذب»- به معنای گوارا و دلنشین- معتقد است نحوه پذیرش عذاب اخروی را از سوی گروه های مختلف اهل دوزخ، با توجه با استعدادها و قابلیت های متفاوت آنها، عذاب را برای آنها در اشکال و کیفیات متنوع، به امری گوارا و دلپذیر تبدیل می گرداند. «تناسب کیفر اخروی با عمل دنیوی»، «امکان خلف وعید از جانب خدا در روز قیامت» و «عرضی بودن عمل انسان در برابر جوهری بودن فطرت الهی در وی» از جمله دلایل ابن عربی برای اثبات دیدگاه خود در خصوص ابدی نبودن عذاب اخروی است.
Machine summary:
رويکرد ابن عربي به مسئلة «جاودانگي عذاب » صرف نظر از مباحث فوق که سخن از تعيين مصداق يا مصاديقي بـراي خلـود در عـذاب آخرت بود، نزاع مهم و قابل توجهي که در ايـن موضـوع بـين اهـل تـصوف - و در رأس آنها ابن عربي - و متشرعان پديد آمده ، اختلاف دربـارة خـود مفهـوم خلـود اسـت ؛ مـسئلة مورد بحث اين است که آيا مفهوم «خلود دوزخ » غير از مفهوم «خلود عذاب » است و آيـا ملازمه اي بين «خلـود در دوزخ » و «دائميـت عـذاب » وجـود دارد؟ بـه عبـارت ديگـر، آيـا ممکن است عذاب مَخلدين در آتـش دوزخ ، شـکل ديگـري پيـدا کنـد و مـآلا منقـضي شــود؟ و يــا عــذاب آنهــا، هماننــد دوزخــي کــه در آن هــستند، بــه طــور ابــدي اســتمرار خواهدداشت ؟ اکثر متشرعان - اعم از معتزله و اشاعره و اماميه و ...
در آيـة «خالـدين فيه و ساء لهم يوم القيامه حّملا»۴ (طه /۱۰۱) نيز ضمير در عبارت «فيه » به «وزر» برمي گـردد يعني [گروهي از اهل دوزخ ] وقتـي کـه از قبـور خـود بيـرون مـي آينـد تـا وزر را بـه نـار برسـانند، درطـول ايـن مـدت مَخلـد در حمـل آن وزر يـا گنـاه خواهنـدبود (ابـن عربـي ، الفتوحات المکيه ، دارصـادر، ج ۳، ص ۷۷) طبـق گفتـة ابـن عربـي جاودانـه زيـر بـار بـودن جاودانه براي چنين شخصي تا زماني است که بار بر دوش وي باشد؛ روزي که گنه کار از گور برمي خيزد، بار گناه خود را بر دوش مي گيرد تا به منزلي که در جهنم بـراي او مقـرر است ، برسـد.