Abstract:
نمودار کلی توان اقتصادی، سیاسی و نظامی ایران در دوره ای که با انقراض صفویه آغاز می شود و به انقلاب مشروطه ختم می گردد، نزولی است و معمولا از آن به انحطاط ایران تعبیر کرده اند. در این دوره تداوم گسترش ارتباط ایران با سایر کشورها که پیش از این آغاز شده بود، زمینه را برای خلق سفرنامه هایی که نویسندگان آن ها با هدف های متفاوتی به ایران می آمدند، فراهم ساخت. سفرنامه نویسان دوره ی مذکور حامل مدرنیته ی غرب بودند؛ به همین دلیل، هرچند بیش تر آن ها تحت تاثیر نگاه شرق شناسانه، از مفاهیم برساخته ای چون استبداد شرقی و انحطاط شرق یا شرق عقب مانده استفاده می کردند، به مشکل ایران از زاویه ی جدیدی می نگریستند که در منابع ایرانی مفقود است؛ و برای آن علل متفاوتی عنوان می نمودند. وجه غالب این علل، سیاسی بود و در راس آن شیوه ی حکومتی ایران قرار داشت. براساس این دیدگاه، شیوه ی حکومتی ایران و تمرکز قدرت سیاسی و اقتصادی در دست یک فرد، زمینه ی فساد، ظلم وستم، ناامنی و دخالت های خارجی را فراهم می آورد که خود باعث انحطاط ایران در این دوره گردید. بررسی دیدگاه سفرنامه نویسان از سویی اشکالات نگاه شرق شناسانه را روشن می سازد و از سوی دیگر زاویه ی جدیدی برای فهم تاریخ ایران می گشاید.
Machine summary:
"سفرنامهنویسان دورهی مذکور حامل مدرنیتهی غرب بودند؛به همین دلیل،هرچند بیشتر آنهاتحت تأثیر نگاه شرق شناسانه،از مفاهیم بر ساختهای چون استبداد شرقی و انحطاط شرق یا شرقعقب مانده استفاده میکردند،به مشکل ایران از زاویهی جدیدی مینگریستند که در منابع ایرانیمفقود است؛و برای آن علل متفاوتی عنوان مینمودند.
فرضیهی این پژوهش آن است که از نظر سفرنامهنویسان خارجی،شیوهیحکومتی ایران به گونهای بود که موجب تمرکز قدرت و ثروت مملکت در دست یک نفرمیشد و زمینه را برای ناکارآمدی دولت،فساد گسترده و ظلم و ستم مأموران فراهم میآوردکه حاصل آن انحطاط ایران بود.
بدین معنی که در زمان حکومت شاهانمقتدر،کشور ممکن بود به موفقیتهایی دست یابد،اما با به تخت نشستن یک شاه ضعیف،{o(1)داریوش رحمانیان(1380)،تاریخ علتشناسی انحطاط و عقبماندگی ایرانیان و مسلمین،تبریز:انتشارات دانشگاه تبریز،صص 392-405؛همچنین نک به:جرج ساباین(1353)،تاریخ نظریات سیاسی،ترجمۀ بهاء الدین پازارگاد،ج 2،تهران:انتشارات امیرکبیر،صص 192-193؛یداله موقن(آذر-بهمن 1323)،«تاریخچۀ مفهوم استبداد شرقی»،ماهنامۀنگاه نو،ش 23،صص 81-83.
{o4o} در سفرنامهها نمونههای زیادی از ستم دولت و حاکمان بر رعایا ذکر شده است که اشارهبه چند مورد از آنها برای پی بردن به شرایط آن دوره مفید خواهد بود.
{o4o}از مجموع قضاوتهای سفرنامهنویساندربارهی تأثیرات نامطلوب حکومت ایران،میتوان چنین برداشت کرد که از نظر اکثر آنها،حکومت ایران معایب بسیاری داشت که علاوه بر جنبههای منفی سیاسی،بر حیات اقتصادی وفرهنگی مردم ایران نیز تأثیر گذاشته و راه توسعهی اقتصادی و فرهنگی را سد کرده بود.
{o4o}ولی در برخی سفرنامههابه جزئیاتی از علل بیانضباطی و عدم موفقیت قشون ایران پرداخته شده است که از آن میان{o(1)ویلس،همان،ص 249؛همچنین نک به:رابرت گرانت واتسن(1356)،تاریخ ایران،ترجمۀ وحید مازندرانی،تهران:انتشارات امیرکبیر،صص 25-26؛پولاک،همان،ص 40."