Abstract:
آیین زروانی از جمله کیشهایی است که در ایران باستان رواج داشته است. گروهی از ایرانیان با تأمل در دو مینوی اهورامزدا و اهریمن به این باور رسیدند که این دو را باید بنی باشد و از این روی به ایزد زروان، به عنوان پدر دو مینو نگریستند. این اندیشه به ایران اسلامی نیز رسید؛ به گونهای که در عبارت «الوقت سیف قاطع» - که بسیار در زبان متصوفه متداول است – اهمیت وقت (= زمان/ زروان) دیده می شود. در متون اهل تصوف، وقت شمشیری پنداشته شده که از لبهای برنده (= اهریمن صفت) و از کناره ای نرم (= اهرمزد صفت) شکل گرفته است که در این تعبیر میتوان نشانههایی از دو بعد وجودی ایزد زروان را دید. پژوهش حاضر در پی بررسی همین نکته در برخی متون متصوفه است.
Machine summary:
"البته به این نکته باید اشاره داشت – آن چنان که عبدالحسین زرینکوب میگوید- تصوف اسلامی، منشأ و خاستگاه قرآنی و اسلامی دارد و نباید شباهتهای آشکاری که با مذاهب غیراسلامی دارد، موجب شود که اساس تصوف را در آنها جستجو کنیم (زرینکوب، 14:1377)؛ اما شایستة یادآوری است که در برخی فرقههای متصوفه، میتوان نفوذ آراء کهن باستانی را دید؛ چنان که بابا نجوم، یکی از پیشوایان طریقة اهل حق، به آشکارا نام زروان و دو فرزند او را در سروده ای بر زبان آورده است: «زروان بودم، زروان بودم.
از سخنان قشیری میتوان به این نکته پی برد که باید حکم زمان/ وقت را که چون شمشیر است، پذیرفت و اگر سر رضا و تسلیم فرو آورده نشود، چیزی جز تندی و خشونت بیشتر بهرة آدمی نخواهد شد:«و هر که حکم غیب را به رضا و تسلیم تلقی ننماید و به منازعت پیش آید، مقهور غلبة او گردد و از اینجا گفتهاند الوقت سیف؛ یعنی همچنانک سیف را دو صفت هست: یکی لین و ملاست و دوم حدت و قطع.
در این سخنان نیز میتوان باور به زمان و تأثیر آن در هستی را از دیدگاه عارفی که در قرن نهم هجری میزید، دید و در این نکته تأمل کرد که آیا او نیز چون زروانیان باستانی زمان/ زروان را عاملهستی و شکلگیری آن پنداشته و او را در تعیین سرنوشت هر چیز و کس تأثیرگذار حقیقی می بیند؟ نکتة دیگری که در پیوند آیینهای باستانی ایران و عرفان اسلامی – بنابر گفتة مهرداد بهار- میتوان گفت، در معنای واژة عرفان و عارف نهفته است."