چکیده:
یکی از آموزه های الهیاتی اسلامی وسایط فیضی است که در قرآن و روایات به آنها اشاره شده است؛ وسایطی همچون قلم، عرش، کرسی، لوح محفوظ، لوح محو و اثبات، و ملائکه. تبیین هستی شناختی این حقایق و تعیین جایگاه آنها در نظام آفرینش از مباحث پراهمیت در الهیات اسلامی است. صدرالمتألهین که می کوشد تبیین هایی فلسفی از آموزه های دینی ارائه دهد، درصدد برآمده است تا بر اساس نظام فلسفی خویش به تبیین نحوه وجود این وسایط و نقش آنها در جریان فیض الهی بپردازد. این تحقیق بر آن است تا تبیین وی از این وسایط و جایگاه آنها را در هستی بررسی کند تا ضمن تبیین نحوه وجود آنها و ویژگی های وجودی هریک، تصویری صحیح در این زمینه ارائه دهد. صدرالمتألهین با اشاره به مراتب علم الهی، هریک از این حقایق را مرحله ای از علم الهی می داند که بر اساس مراتب وجود دارای حیثیت عقلی یا نفسی اند.
خلاصه ماشینی:
"صدرالمتألهین پس از آنکه وجود نوعی کثرت در صادر اول را لازم می داند به نحوه وجود یافتن سایر موجودات با وساطت عقل اول پرداخته، در تبیین آن می گوید: فیض (صادر) اول از آن جهت که موجودی است که از خداوند واحد صادر شده است، بالذات دارای وحدت است؛ اما از جهت الحاق ماهیت به آن (زیرا موجودی امکانی است) دارای کثرتی بالعرض خواهد بود (لحوق ماهیت امری ذاتی نخواهد بود؛ بلکه به جهت قصور ذات صادر اول از ذات باری تعالی می باشد).
وی پس از آنکه قلم را مربوط به عالم امر و دارای هویت عقلی و برترین ملک الهی دانست، وجه تسمیه این مخلوق اول الهی به قلم را آن می داند که علم الهی به واسطه آن در الواح نقش می بندد و ازآنجاکه هر وسیله ای که در جهت نقش علوم بر لوح به کار گرفته شود قلم نامیده می شود، از این ملک الهی نیز در متون دینی به قلم یاد شده است.
ام الکتاب: صدرالمتألهین آنجا که مراتب علم الهی را توضیح می دهد از لوح محفوظ تعبیر به ام الکتاب می کند و معتقد است که آنچه در متون دینی با تعبیر ام الکتاب بدان اشاره شده همان لوح محفوظ است؛ کتابی که حاوی صور کلیه به صورت تفصیلی است، و این صور توسط قلم بر آن نقش بسته اند (همان، ج 4، ص 142)."