چکیده:
نقش شهر قم به عنوان مرجع تولیدکننده دانش دینی در تحولات دوران معاصر ایران بسیار زیاد است . این شهر که از گذشته ها صبغه ای مذهبی داشته است ، ادبیات متنوعی را در زمینه امور مذهبی تولید کرده که از یک سو تعامل با حکومت را تجویز کرده و از سوی دیگر تقابل با آن را در دستور کار خود قرار داده است . در این راستا برخی از علمای شهر قم در قالب رویکرد سنت گرایانه ، موضعی انفعالی و بعضا تعاملی را در ارتباط با رژیم پهلوی اتخاذ کرده اند و برخی دیگر نیز با ارائه تفسیری جدید از گزاره های دینی، تقابل با آن رژیم را سرلوحه کار خویش قرار دادند. با توجه به پس زمینه های مذهبی شهر قم ، شاهد رشد دو فرا روایت در فضای کالبدی این شهر هستیم . یکی فرا روایت سنت گرایی دینی و دیگری فرا روایت اسلام سیاسی - انقلابی. هر چند در ابتدا فرا روایت سنت گرایی دینی بر فضای حوزه علمیه قم حاکم بود؛ اما به تدریج شاهد هژمونیک شدن روایت اسلام سیاسی- انقلابی نه تنها در فضای سیاسی شهر قم ، بلکه در فضای سیاسی ایران عصر پهلوی هستیم . سوال نوشتار حاضر این است که علل چرخش فرا روایت اسلام سنتی به اسلام سیاسی- انقلابی در فضای فکری حوزه علمیه قم چیست ؟ نگارندگان با تکیه بر نظریه ساخت یابی گیدنز بر این باورند که هر چند ساختار اجتماعی و سیاسی دوره پهلوی دوم در تغییر رویکرد حاکم بر حوزه علمیه قم تاثیر داشته است اما عامل اصلی این تحول ، نقش موثر علمای دینی به عنوان کارگزاران حوزه علمیه بوده است . نوشتار حاضر با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی بر آن است تا نحوه تغییر گفتمان حوزه از گفتاری سنت گرا به گفتاری انقلابی و ارائه قرائتی حداکثری از اسلام به عنوان راه و روش مبارزه را از یک سو و از سوی دیگر تغییر در رهبری حوزه و نقش برجسته امام خمینی(ره ) در ارائه قرائتی انقلابی از اسلام سیاسی را مورد بررسی قرار دهد.
خلاصه ماشینی:
سؤال نوشتار حاضر این است که علل چرخش فرا روایت اسلام سنتی به اسلام سیاسی- انقلابی در فضای فکری حوزه علمیه قم چیست ؟ نگارندگان با تکیه بر نظریه ساخت یابی گیدنز بر این باورند که هر چند ساختار اجتماعی و سیاسی دوره پهلوی دوم در تغییر رویکرد حاکم بر حوزه علمیه قم تأثیر داشته است اما عامل اصلی این تحول ، نقش مؤثر علمای دینی به عنوان کارگزاران حوزه علمیه بوده است .
در دوره های بعد یعنی پس از کنار رفتن رضا شاه نیز این فراروایت سنت گرا بر فضای حوزه علمیه حاکم بود و آیت الله بروجردی به عنوان نماینده مطرح چنین نگرشی به توسعه و ترویج فرا روایت سنت گرایی دینی پرداخت .
با رحلت آیت الله بروجردی دلایلی مانند تغییر در عاملیت مذهبی، سیاست های اسلام ستیز رژیم پهلوی در قالب برنامه نوسازی، پدیدار شدن عاملیتی مذهبی با رویکردی نوین مانند امام خمینی(ره ) و پیدایش سازمان یافته علمای جوان و وفادار به امام خمینی(ره )، شاهد گذار از فراروایت سنت گرایی دینی به فرا روایت اسلام سیاسی- انقلابی هستیم .
بنابراین در این نوشته ، ابتدا موقعیت مکانی و تاریخی شهر قم و حوزه علمیه این شهر مورد بررسی قرار میگیرد و سپس با بررسی شرایط اجتماعی و سیاسی دوره پهلوی اول و دوم و بررسی تغییر در مرجعیت دینی، چگونگی گذار از فراروایت سنت گرایی دینی به اسلام سیاسی- انقلابی بر اساس نظریه ساخت یابی آنتونی گیدنز بررسی خواهد شد.