چکیده:
در عصر صفوی با حاکمیت نظام مفهومی جدید، عناصر پیشین هنری و معماری، پذیرای معانی و شکلهای تازهای شدند. یکی از نمودهای این دگرگونی معنایی، تغییراتی است که در نمای شهری، شکل، سازه و آرایههای داخلی و خارجی گنبدهای شاخص صفوی ایجاد شد. هانری استیرلن، با اشاره به دو گنبد شاخص مسجد جامع عباسی و مدرسه سلطانی اصفهان، آنها را نمادی از درخت طوبی میداند که در خط آسمان باغشهر صفوی به نمایش در آمدهاند. مقاله حاضر، بهمنزله مقدمهای برای معناشناسی گنبدهای شاخص صفوی، به بازشناسی مفهوم درخت طوبی در فرهنگ شیعی میپردازد. بدین منظور، منابع اصلی که سازنده جهان فکری و فرهنگی تشیع در عصر صفوی هستند، با روش توصیفی - تحلیلی بررسی خواهند شد. تحلیل کیفی و مقایسه توصیفات و تفاسیر منابع فوق، موجب ادراک معنای درخت طوبی در زمینه تاریخی خود و معرفی مشخصههای آن میگردد. یافته نهایی این مقاله در پژوهشهای آتی، زمینه فهم دقیقتر گنبدهای شاخص صفوی را فراهم میسازد.
خلاصه ماشینی:
وی گنبدهای شاخص عصر صفوی را نمادی از درخت طوبی میداند و بیان میکند: این درخت، در متن باغ بهشت که مسجد نمایندة آن است، همان «درخت زندگی» همیشگی مشرقزمین است ...
تحلیل معنای طوبی در فرهنگ شیعی برای شناخت مفهوم درخت طوبی، باید لایههای مختلف معنایی آن را با مراجعه به منابعی بازشناسی نمود که فضای فرهنگی تشیع در عصر صفوی را تشکیل میدهند.
1 (مجلسی، 1362، ج 8، ص150) تفسیر نمونه نیز به معنای درخت طوبی اشاره مینماید: طوبی درختی است که اصلش در خانة پیامبر9 یا علی7 است و شاخههای آن همه جا و بر سر همة مؤمنان و بر فراز همة خانههایشان گسترده است که در واقع ممکن است تجسمی از آن مقام، رهبری و پیشوایی آنان و پیوندهای ناگسستنی میان این پیشوایان بزرگ و پیروانشان باشد که ثمرة آن، آن همه نعمت گوناگون است.
1 (مجلسی، 1362، ج 18، ص408) این آیات، نشان میدهد که طوبی در قرآن، معنایی لغوی و عام (زندگی خوش، خوشا به حال) و معنایی اصطلاحی و خاص (درخت بهشتی) و معنایی تفسیری (حقیقت ولایت پیامبر9 و امیرالمومنین7) دارد و میتوان گفت که معنای اصطلاحی آن از معنای لغوی گرفته شده است.
ویژگیهای باطنی و ظاهری درخت طوبی در منابع شیعی و واژههای تجسمی متناظر آنها مفهوم باطنی ویژگیهای ظاهری کلیدواژههای تجسمی این درخت، تجلی ولایت خداوند، پیامبر اکرم9 و حضرت علی7 است.
قرارگیری درخت در خانه پیامبر9 و حضرت علی7 نقش کانونی پذیرش این ولایت به عنوان پایه همه فضایل انسانی است.