چکیده:
تدوین «تاریخ منطق دوره اسلامی» نیازمند بسی پژوهشهای تاریخی درباره مسائل جزئی این منطق است. جستار کنونی بر یکی از آنها انگشت مینهد: اثبات عکس سالب کلی از رهگذر تباین موضوع و محمول آن (دلیل تباین)، که تئوفراستوس و ائودموس آن را ابداع کردند. این ابداع در جنبش ترجمه از طریق «فی انعکاس المقدمات» اسکندر افرودیسی (ترجمه ابوعثمان دمشقی) به فارابی و ابنسینا میرسد. دلیل تباین در طول تاریخ منطق در جهان اسلام، فراز و نشیبهای بسیاری از سر گذرانده که در این مقاله به تفصیل مورد بحث قرار خواهد گرفت.
خلاصه ماشینی:
"5. افضلالدین خونجی، اثیرالدین ابهری و سراجالدین ارموی خونجی در کشف الأسرار نخست به بیان دیدگاه خود درباره عکس سالب کلی ضروری میپردازد و میگوید که این گزاره اگر خارجی باشد، به همانند خودش عکس نمیشود و اگر حقیقی باشد نمیتوانم بگویم که به همانند خودش عکس میشود یا نه: «موقف من توقف است؛ اما میتوانم اثبات کنم که در هر حال به سالب کلی دائم عکسپذیر است»؛ و سپس به گزارش و سنجش پنج دلیل اقامهشده بر عکسپذیری سالب کلی ضروری مینشیند که چهارمین آنها همین روایت فخررازی از دلیل تباین است.
8. شمسالدین سمرقندی شمسالدین سمرقندی در شرح القسطاس دیدگاه خونجی را درباره ضروری میپذیرد (سمرقندی، بیتا، ص 165ـ166)؛ ولی درباره مشروط عام به راه کاتبی میرود؛ جز اینکه در اینجا نیز دلیل تباین را به شرط «نقش داشتن وصف در ضرورت سلب» میپذیرد: و همچنین است حکم مشروط [عام]، اگر وصف نقشی در ضرورت سلب نداشته باشد؛ زیرا در این صورت منافات ضروری میان وصفهای موضوع و محمول تحقق نمییابد؛ ولی اگر وصف نقش داشته باشد، چنانکه در «[ضرورتا] هیچ نویسندهای ـ تا هنگامیکه نویسنده است ـ ساکنانگشت (ساکن الأصابع) نیست»، آنگاه مشروط [عام] بر پایه همین برهان همچون خودش عکس میشود؛ زیرا در این صورت منافات ضروری میان دو وصف از هر دو سو محقق است و عکس تحقق مییابد (همان، ص 166)."