چکیده:
قاعدۀ تفسیری به قواعد کلی مفسران در تبیین آیات اطلاق میگردد که حمل خطابهای مفرد قرآن بر عموم مردم بهجای شخص رسول اکرم (ص) یکی از این قواعد بهشمار میآید. این قاعده که یکی از پرکاربردترین قواعد تفسیری همۀ مفسران در طول تاریخ است، بیشتر ذیل آیاتی که به نظر مفسر با شؤون پیامبر در تعارض بوده، بهکار رفته است؛ بهگونهای که هرچند این قاعده منحصر در آیات عتاب نیست، اما استفادۀ حداکثری از آن ذیل آیات عتاب، این قاعده را تبدیل به گریزگاهی برای حل مسائل کلامی مفسران کرده؛ بهطوری که در طول زمان هرچه از متقدمان فاصله گرفته و به دوران معاصر نزدیک شدهایم، تکیه بر این قاعده در تفسیر آیات عتاب بیشتر گردیده است. با این وجود مفسران با وجود استناد فراوان به این قاعده تفسیری، نه تنها مبانی خود در ضوابط بهکارگیری آن را روشن نکردهاند، بلکه به شکلی نامنظم، متعارض و گاه برخلاف سیاق قطعی آیات، از آن استفاده نمودهاند. افزون بر آنکه مخاطب بودن پیامبر در بسیاری از خطابهای مفرد و ارتکازات ذهنی مسلمانان بر این مسأله، نشانگر آن است که اصل در خطابهای قرآن، مخاطب بودن پیامبر و نه عمومیت خطاب بوده و استنباط خلاف آن نیازمند قراین جدّی است.
خلاصه ماشینی:
با اين وجود هرچند سيرٔە کلي مفسران در تفسير آيات مفرد مخاطب ، مؤيد آن است که آنان نيز اين قسم از آيات را خطاب به پيامبر ميدانستند، اما در برخي موارد با عدول از اين پيش فرض و بدون ارائه قرينۀ مناسب ، مخاطب اين قسم از آيات را هر کسي دانسته اند که در هر زماني قرآن را مطالعه ميکند.
با اين همه ، موارد فراوان استفاده مفسران از قاعدٔە تفسيري «عموميت خطاب »، به وضوح نشانگر آن است که اهالي تفسير در بيشتر موارد ذيل آيات عتاب به اين قاعده متوسل شده اند تا بدين سان ، نزول آياتي را که در ظاهر منافي با شأن پيامبر بوده ، خطاب به همۀ انسان ها دانسته و از پاسخگويي به تعارض مضامين آن آيات با عصمت پيامبر معاف شوند.
در نهايت نيز از گريز مفسران در تفسير روشن آيات عتاب پيامبر که منجر به استفادٔە آنان از اين قاعده شده ، ميتوان به عنوان مهم ترين زمينۀ تاريخي ـ کلامي شکل گيري قاعدٔە عموميت خطاب ياد کرد.
٤. جمع بندي شاهد مثال هاي متعدد ذيل آيات مختلفي که حمل بر عتاب پيامبر شده ، به وضوح گواه آن است که مفسران از دوران متقدم ـ که سرآغاز آنها را ميتوان تفاسير مقاتل بن سليمان و طبري دانست ـ تا دوران معاصر، همواره در توجيه برخي آيات عتاب که به شکل مفرد مخاطب نازل شده ، از قاعدٔە عموميت خطاب استفاده نموده و اين قسم آيات را بر خلاف ظاهرشان که خطابي به پيامبر هستند، خطاب به عموم مردم يا امت پيامبر دانسته اند.