چکیده:
زبان، عامل پیوند میان افراد جامعه و نهادی اجتماعی و پویاست که همانند دیگر نهادها پیوسته در حال دگرگونی بوده، با گذشت زمان و تغییر ساختار جامعه، دچار تحوّل میشود. فرهنگ نویسی کوششی در راستای ثبت این دگرگونیها، بمنظور سهولت فهم زبان گذشتگان و جلوگیری از گسست فرهنگی است. فاصلة مکانی، بعد زمانی و نفوذ نیروهای بیگانه در حوزة یک زبان، از جمله عوامل زمینه ساز فرهنگ نویسی است. تحت تاثیر سه عامل حملة اعراب و گسترش دین اسلام؛ هجوم ترکان و ورود عناصر زبان ترکی در فارسی ؛ و گسترش حوزة کاربرد زبان فارسی در خارج از قلمرو نخستینش، فرهنگ نویسی دو و سه زبانة فارسی ـ عربی ـ ترکی رونق گرفت. در این گفتار بمعرّفی و بررسی این جریان فرهنگ نویسی بویژه حوزة فارسی ـ ترکی که کمتر مورد پژوهش قرار گرفته است، پرداخته خواهد شد.
خلاصه ماشینی:
در دورة اسلامی بنای آثار فرهنگی و ادبی زبان ترکی در سرزمینهای شرق ایران - بلاساغون و کاشغر - با نگارش آثاری مانند: قوتادقو بیلیگ (- دانش خوشبختی) و دیوان لغات البرک (نخستین فرهنگ ترکی به عربی) در نیمة دوم سدة پنجم هجری بنیان نهاده شد (موسوی» ۱۸۹:۱۳۸۷) و سرانجام از سده نهم به بعد در ممالک غرب ایران بویژه ترکیه رونق و اوج گرفت.
فرهنگهای منثور را که از نظر حجم لغات مفصلتر از نصابها هستندء بر اساس این که کدام یک از دو یا سه زبان فارسی» ترکی و عربی مبدا و کدام مقصد قلمداد شوند میتوان به چند گروه تقسیم کرد.
بعنوان نمونه در مقلمة دیوان لغات البرک این مباحث مطرح شده است: حمد خدای تعالی» نعت پیامبر» لزوم فراگیری زبان ترکی» پژوهش مولف دربارة ترکان و گویشهای ایشان» تقدیم اثر به خلیفة عباسی؛ شیوة کار: تقسیم فرهنگ به هشت کتاب و هر کتاب به دو بخش اسماء و افعال و آوردن بخش اسم پیش از فعل» پیروی از ساختار زبان عربی در گزینش مدخلهاء آوردن شاهد مثال از اشعار و ضرب المثلهای ترکی, گفتارهایی دربارة حروف زبان ترکی» قواعد اشتقاق اسم از فعل» ساختار فصل» صفت» مصدرء تیرههای ترکان» زبانهای ترکی و دگرگونی گویشهای آنان.
از جمله فرهنگهایی که به این روش تالیف شده اند: لسان العجم یا فرهنگ شعوری یا وال الفضلا نوشتة حسن حلبی مشهور به شعوری؛ مفتاح اللسان تالیف نصیر الدین محمد سامی؛ لت شاهنامه اثر عبدالقادر بن عمر بغدادی؛ شرفنامة منیری یا فرهنگ ابراهیمی یا فرهنگ فاروقی [۸] اشر ابراهیم قوام فاروقی را میتوان برشمرد.
۹-۳-۱ سبک الفبایی کامل در این روش واژه های مدخل به ترتیب الفبایی کامل که امروزه مرسوم است» تنظیم میشوند مانند: فرهنگ فارسی به ترکی خطیب رستم مولوی که علاوه بر تنظیم دقیق الفبایی» حرکت حرف نخست نیز مورد نظر نویسنده بوده است.