چکیده:
آپوکالیپس در لغت بمعنای ادبیات مکاشفه ای است و بعنوان یک سبک یا نوع ادبی در حوزه متون دینی و عرفانی مطرح است که از قرن دوم میلادی توسط علمای یهود در جنبه های سمبلیک و رمزیش رواج یافت. در ادبیات مدرن امروز نیز این نوع با تولید ادبیات داستانی و استعمال تکنیکهای خاص این عرصه پیشرفتهای چشمگیری داشته است و با بکارگیری عناصری چون اسطوره، مکاشفه، رویا و خواب، تمثیل، سمبل و استعاره چه در شکل کهن و چه در صورت امروزین آن توانسته است اهداف و تعالیم خود را گسترش دهد. از نمونه های بارز این نوع در آثار کهن، مکاشفه های کتب مقدس چون مکاشفه های دانیال، زکریا و یوحنا و در آثار مدرن غربی، انواع داستانها و نوولهای آپوکالیپتیک و پست آپوکالیپتیک است. ادبیات مکاشفه ای در ادب فارسی نمونه هایی دارد، از جمله: مثنوی مولوی، رسائل نجم کبری، برخی اشعار شاه نعمت الله ولی و سهراب سپهری در ادب معاصر و بسیاری از مکاشفات مشایخ طریقت در متون صوفیه که اغلب این مکاشفه ها بیشتر حول دو محور اساسی کشف مخیل و کشف مجرد دور میزند و برخی از بنمایه های ادبیات آپوکالیپتیک در آنها جریان دارد. در این پژوهش، حکایت خواب گنج از دفتر ششم مثنوی از این دیدگاه مورد نقد و تحلیل قرار میگیرد و ضمن رمزگشایی برخی از مفاهیم سمبلیک و تمثیلی آن به بیان مشابهت سبک این حکایت با عناصر داستانهای مکاشفه ای و موتیفهای مشترک آن با موتیفهای کلی این نوع ادبیات پرداخته میشود. با این هدف که گامی در جهت شناساندن اشتراک متون ادب فارسی با برخی سبکها و جریانهای ادبی رایج در جهان برداشته شود.
خلاصه ماشینی:
کلمات کلیدی آپوکالیپس ، مکاشفه ، خواب و رویا، مثنوی ، خواب گنج مقدمه ادبیات آپوکالیپتیک که برخی پژوهشگران این حوزه از آن به عنوان سبک ادبی و برخی بـه عنوان نوع ادبی یاد کرده اند، مقوله ای است کـه اگـر چـه در بنمایـه هـا و زیـر سـاختهای معنایی همواره در ادبیات فارسی حضور داشته است ، اما با این عنوان هرگز در متنی از ادب فارسی در مجموعۀ ادبیات جهان تحلیل و معرفی نشده است و برخـی تنهـا ایـن ادبیـات را محدود به مکاشفه های آخرالزمـانی (Apocalyptic Eschatology) یـا مکاشـفه هـای پیشگویانه دانسته اند.
بنمایه های سبک آپوکالیپتیک در مثنوی و داستان خواب گنج - مرگ - حس فراگیر اضطراب و اضطرار - خواب و رویا - هاتف ، سروش غیبی ، وحی (آرکی تایپ دیدار با خود یا فرامن ) - سفر - توکل ، تسلط و چیرگی تقدیر الهی بر ارادة خلق - نفی اسباب دنیوی - محدودیت عقل جزئی در برابر عقل کلی - امید به رهایی و گشایش در آینده (نقش جامعه شناسی ادبیات آپوکالیپتیک ) - عنصر مکان و زمان ، عوامل موثر در مکاشفه (سرزمین مصر، شب ) - سمبلها و نمادها، عناصر موثر در ادبیات آپوکالیپتیک داستان خواب گنج از جمله داستانهای مثنوی است کـه عنصـر مکاشـفه روایـت اصـلی داستان را میسازد و پیرنگ کلی داستان بر اسـاس مکاشـفه پـی ریـزی شـده و بسـیاری از عناصر ادبیات آپوکالیپتیک ، در آن حضوری معنادار یافته است .