چکیده:
استفاده فراوان از انواع تکرار را باید اصلیترین ویژگی اشعار شیخ بهایی و مهمترین خصیصه جداکننده سبک شعری وی از سایر شعرای ادب فارسی دانست. خاصه آنکه این ویژگی در ظاهر سبب اطناب و افزونی لفظ از معنا میگردد و در باطن با تنوّع و نوجویی در تضاد است. بنابراین، فراوانی تکرار سبک شعر بهایی را آشکارا از طرز شعر غالب آن زمان (سبک اصفهانی یا هندی) متمایز میسازد.مهمترین علت این مسئله را میتوان عادت این عالم شاعر به تلقین و تکرار بر سر جلسات استاد و شاگردی دانست و مثنویهای تعلیمی، که قالب اصلی سروده های اوست، مجال مناسبی برای ظهور این خصیصه و به نمایش گذاشتن هنری این مهارت میباشند.در مقاله حاضر، ضمن ارائه آمار دقیق و نمونههایی از انواع تکرار در مثنویها و سایر انواع شعر فارسی بهایی (و اشاره به اشعار عربی وی)، به بررسی فواید و عوامل بهره گیری از هر یک از انواع این تکرارها پرداخته خواهد شد.
خلاصه ماشینی:
بهایی از این شیوه بیـست و یـک بـار در سروده های فارسی (٣) (که آنها را جمعا شامل ٢٥٥٣ بیت برشـمرده انـد)،(عـاملی ، ١٣٨٢ : ٨٧-٨٤) و ده مرتبه در اشعارعربی خویش (کـه شـامل حـدود هفتـصد بیـت اسـت ) بهـره برده است ؛ (التـونجی ،١٤٠٥: ص ١٠٢ بیـت ٨، ص ١٠٨ بیـت ٢ و ١٢، ص ١١٢ بیـت ١١، ص ١١٤ بیت ١٠، ص ١٣٠ بیت ١٨، ص ١٣٣ بیت ٧ و ١٠) برای مثال ، دو بـار اسـتفاده از تکرار برای تأکید، در قوافی رباعی زیر، قابل توجه است : در مدسه جز خـون جگـر نیـست حـلال آســوده دلــی در آن محــال اســت ، محــال این طرفـه کـه تحصـیل بـدین خـون جـگر در هر دو جهان جملـه وبـال اسـت ، وبـال (عاملی ،١٣٨٢: ١٧٦،ابیات ١٥و١٦) ٢- انواع تصدیر(٤) ادبا برای آنکه بتوانند شکلهای منظم تکرار را بررسی کنند، «رکن اول یا کلمه اول از هـر بیتی را صدر و رکن پایانی مصراع اول را عروض و رکن یا کلمـه آغـازین مـصراع دوم را ابتدا و رکن یا کلمه پایانی مصراع دوم را ضـرب یـا عجـز گوینـد.
انواع معنوی تکرار در اشعار شیخ بهایی ١- استفاده از مترادفات در نظم این نوع تکرار معمولا در نثر متکلف فارسی و عربی جلب نظر میکند ، امـا از ویژگیهـای شعر هیچ یک از شعرای طراز اول و دوم ادب پارسی نیست ، جز ناصـر خـسرو و مـسعود سعد سلمان ، بلکه نمونه های آن در اشعار ایشان ناچیزست .