چکیده:
بسیاری از آثار متقدم تفسیری تا کنون شناخته و بررسی نشده¬اند. از زمرة این آثار باید از تفسیر کهن بحر الموّاج و سراج الوهّاج اثر خامة مولانا شهاب الدین عمر دولت آبادی در نیمة اوّل سدة هشتم قمری یاد کرد که هنوز مورد تصحیح و بررسی قرار نگرفته است. مسئلة اصلی پژوهش در ناشناخته بودن این اثر از جهات مکتب تفسیری، ویژگیهای زبانی، ادبی و ساختاری است. مکتب تفسیری بحر الموّاج به روش تفاسیر اهل سنت و ماثور است. در جای جای متن، به قصص و روایات داستانی قرآنی استناد شده است. بارزترین خصوصیت این اثر، جنبة بررسی-های صرفی و نحوی کلام قرآن است که البته به قصد ایضاح بیشتر و رفع ابهام انجام گرفته است. مفسر ذیل هر آیه از ساختار خاصی سود جسته است که سبب شده مطالب در نظم خاصی عرضه شوند. زبان این اثر بسیار کهنه¬تر از زبان نثر سدة هشتم قمری است و بیشتر به به نثر مرسل غزنوی میماند. جملات کوتاه، تاثیر پذیری از نحو عربی در ترجمة آیات قرآن و گاه سره¬نویسی از دیگر ویژگیهای زبانی این تفسیر است. مفسر در ترجمة آیات قرآن از شیوة ترجمة تفسیری و آزاد سود جسته است. در ضمن نثر گهگاه اسجاع ساده و اشعار عربی و ابیات فارسی به کار رفته است. نویسنده در این مقاله کوشیده تا از منظر روش تحلیل و توصیف محتوا به شناساندن و بررسی مکتب تفسیری و ویژگیهای زبانی، ادبی و ساختاری بحرالموّاج بپردازد و حتی الامکان پردة زمان و خمول را از چهرة احوال و آثار شهاب الدین عمر دولت آبادی بزداید.
خلاصه ماشینی:
از زمرة این آثار باید از تفسیر کهن بحر المواج و ســراج الوهاج اثر خامۀ مولانا شــهاب الدین عمر دولت آبادی در نیمۀ اول ســدة هشتم قمری یاد کرد که هنوز مورد تصحیح و بررسی قرار نگرفته است .
وفات دولت آبادی در منابع تاریخی ٨٤٨ ق (ایضـــاح المکنون فی الذیل علی الکشـــف الظنون عن اســـامی الکتب و الفنون ، بغدادی، ج ١: ص ١٦٦)، (هدیه العارفین ، بغدادی: باب الالف ، ج ١: ص ٦٧) و ٨٤٩ ق (الاعلام ، زرکلی، ج ١: ص ١٨٧)، (الاعلام بمن فی تاریخ الهند من الاعلام المسمی ، ح سنی لکهنوی، ج ٣: ص ٢١٩) و در جونپور ذکر شده است .
آقابزرگ طهرانی نیز در انتساب تفسیر بحرالمواج به مفسر اصلی دچار خطا شده است و اثر را به «مولی تاج الدین حسن بن محمد اصفهانی (فاضل هندی شیعه ) صاحب روضات و متوفی ســال ١٠٨٥ قمری نســبت داده اســت .
» (الذریعۀ الی تصــانیف الشــیعۀ، آقابزرگ طهرانی، ج ٣: ص ٤٩) مرحوم صـــفا هم در جلد پنجم تاریخ ادبیات در ایران همین خطا را در انتساب اثر مرتکب شده است : «تفسیر دیگر بحر المواج است تألیف بهاء الدین محمد اصفهانی مشهور به «فاضل هندی» (م ١١٣٧ ه ) صاحب تألیفاتی در فقه و کلام .
دولت آبادی در نگارش بحرالمواج ساختار خا صی را پی افکنده است که ذیلا بدان اشاره خواهد شد: ٤-٢-١- نقل بخشی از آیۀ قرآن برای شروع تفسیر غالبا یک آیه را به چند پاره تقسیم میکند و هر پاره را جداگانه مورد بحث قرار میدهد.