چکیده:
هدف اصلی نوشتار حاضر مطالعه اندیشه موعودگرایی و مهدویت عصر صفویه با توجه ویژه به جایگاه این اندیشه در ظرفیت و فرآیند تمدّنی آن روزگار است. اهمیت این موضوع ناشی از آن است که با آغاز عصر صفویه و همزمان با رسمی شدن مذهب تشیع در ایران، بحث مهدویت بهعنوان رکن اصلی تشیع، با خردمندانه عملکردن دولتمردان وارد مرحله جدیدی شد که با مراحل قبل از خود دارای تفاوتهای آشکاری بود. اندیشه مهدویت در ابعاد مختلفی همانند تئوری اتصال حکومت صفویه به حکومت امام زمان؟عج؟، نیابت صاحبالزمان؟عج؟، فرهنگ انتظار منجی و نظایر آن موجب ایجاد تحولاتی بنیادین در تاریخ فرهنگی و اجتماعی ایران شده است که تا به امروز نیز تداوم داشته است. این پژوهش درصدد است براساس الگوی نظری ماکس وبر و با روش توصیفی _ تحلیلی ضمن توجه به ضرورت کاربرد رویکردهای جامعهشناختی در تحلیل پدیدههای تاریخی و بر پایه منابع کتابخانهای، سیر تحولات اجتماعی و فرهنگی دولت شیعی صفویه را با تاکید بر اندیشه موعودگرایی در چشمانداز حیات تمدّنی جامعه بهعنوان پایه و زیربنایی برای دورههای بعد بررسی و تحلیل نماید. نتایج نشان میدهد فرهنگ تشیع با ارائه عناصر تمدّنسازی همچون رهبری عالمانه، شریعتمحوری، خردگرایی و عقلانیت، پویاییبخشی و تحقق جامعه آرمانی در قالب فرهنگ انتظار، میتواند نقش بسزایی در فرایند تمدّنسازی جامعه عصر صفوی ایفا کند.
خلاصه ماشینی:
در این مقاله کوشش خواهد شد تا به این پرسش پاسخی درخور داده شود که سیر حیات اندیشه موعودگرایی در عصر صفویه (135_907ق/1722_ 1501م) در ابعاد دینی، اجتماعی و سیاسی از چه ویژگیهایی برخوردار بود و آیا توانسته خود را بهعنوان یک کانون پیشرو و تمدّنزا معرفی کند؟ پاسخ ما براساس بررسی اجمالیِ بنیانهای نظری و معرفتشناختی قرائتهای ارائهشده در خصوص اندیشه موعودگرایی و مهدویت بر این فرض استوار است که باتوجه به اینکه از دوره شاه طهماسب به بعد، گونهای تعدیل در اندیشههای غالیانه پیشین رخ داده است، اندیشه موعودگرایی باتوجه به تلفیق و تعامل عقاید شیعی و قدرت سیاسی در بدنه حکومت یکپارچه و قدرتمند مرکزی در زمینههای گوناگون فرهنگی، اعتقادی، دینی و اخلاقی، سیاسی، اجتماعی و غیره کارکردهای مثبتی برای توسعه درونزای ایران صفوی و به تبع توسعه تمدّنی داشته است.
Newman Mystics, Monarchs, and Messihas Cultural Landscape of Early Modern Iran(2002) اثر کاترین باباییان، 1 Messianic Hopes and Mystical Visions: The Nurbakhshiya Between Medieval and Modern Islam, (2003) تألیف شهرزاد بشیر و Converting Persia, Religion and Power in the Safavid Empire (2004) تألیف رولا جوردی ابیصعب، 2 ضمن واکاوی در تطوّرات تاریخی صفویان، روند ظهور دولت صفویان و قدرتگیری آنها براساس اندیشه نیابت به منظور کسب مشروعیت پرداخته شده كه عموماً نیز شامل بیان نقل قولهاى مستقیمى است كه از سفرنامههای سیاحان اروپایی و منابع دست اوّل گرفته شده است.