چکیده:
اراده یکی از مهمترین صفات انسان است. بین متکلمین و فلاسفه اسلامی در تفسیر اراده انسان و مبدئیت آن برای افعالش دیدگاههای گوناگونی وجود دارد. این نوشتار به روش توصیفی- تحلیلی دیدگاه فخر رازی و ملاصدرا در باره حقیقت اراده انسان و مبدئیت آن برای افعالش را واکاوی کرده و به این نتیجه دست یافته است که از نگاه آنان، اراده انسان کیفی نفسانی بوده و تصدیق به وجود آن بدیهی است.فخر رازی با این که چند دلیل عقلی و نقلی برای اثبات استناد افعال انسانی به اراده الهی و عدم تاثیر اراده انسان در این افعال اقامه کرده است لیکن تفسیر بزرگان اشاعره از نظریه کسب را بر نتابیده و تفسیر جدیدی از این نظریه ارائه کرده که در آن، علاوه بر این که همه چیز- از جمله فعل انسان- به خداوند استناد دارد، قدرت و داعی انسان نیز در انجام فعلش تاثیرگذار است. از این رو، میان این دو مطلب ناسازگاری دیده میشود و دیدگاه وی در باره مبدئیت اراده انسان در فعلش گویا نیست. ملاصدرا فقط نظریه امر بین الامرین را مبین رابطه صحیح اراده الهی و اراده انسانی در این افعال دانستهاست. بر این اساس، خداوند فاعل حقیقی فعل انسان بوده و اراده انسان نیز هر چند علت معدّ و واسطهی ظهور اراده الهی در این فعل است، لیکن این اراده به طور حقیقی در فعل انسان اثر گذار است.
خلاصه ماشینی:
فخر رازی با این که چند دلیل عقلی و نقلی برای اثبات استناد افعال انسانی به اراده الهی و عدم تأثیر اراده انسان در این افعال اقامه کرده است لیکن تفسیر بزرگان اشاعره از نظریه کسب را بر نتابیده و تفسیر جدیدی از این نظریه ارائه کرده که در آن، علاوه بر این که همه چیز ـ ازجمله فعل انسان ـ به خداوند استناد دارد، قدرت و داعی انسان نیز در انجام فعلش تأثیرگذار است.
(همان: 207 ـ 205) فخر رازی برای اثبات اراده در واجب متعال و انسان، چنین استدلال میکند: چیزی که افعال خداوند و انسان را به اوقات معینی اختصاص میدهد علم و قدرت نیست، چون نسبت قدرت به همه زمانها یکسان بوده و علم نیز تابع معلوم است و عدم صلاحیت صفات دیگر نیز مانند علم مشخص است، لذا باید وصفی به نام اراده باشد تا برنجکار، «اختیار و علیت از دیدگاه ملاصدرا و اسپینوزا»، انجمن معارف اسلامی، پاییز 1384، شماره 4، ص 62 ـ 43.
فخر رازی دلایل مختلفی را بر عدم استناد افعال انسان به او اقامه کرده و معتقد است، با وجود اطلاق اراده الهی، علم مطلق الهی قبل از ایجاد اشیا، قدرت مطلق الهی، توحید خالقی و عدم علم انسان به تفاصیل فعلش و نیز برخی از آیات قرآن افعال انسان به او مستند نیست و خداوند خالق و موجد آنها است.