چکیده:
قرن چهارم هجری سده آغاز شکلگیری خاندانهای سادات در ایران محسوب میشود. خاندان حسینی حمزوی یکی از این خاندانها بود که هسته اولیه آن در شهر قم شکل گرفت. این خاندان شیعهمذهب در عصر سلجوقیان نقش مهمی در عرصههای گوناگون اجتماعی ایفا کرد. این تاثیرگذاری در بستری از شرایط سیاسی و اجتماعی آن دوره و بر پایه امکانات و امتیازهای سادات در شهرهای ایران، بهویژه شهر قم، قرار داشت. آن زمینهها و گزارشی تحلیلی از موقعیتها و موفقیتهای این خاندان موضوع نوشته حاضر است که با روش توصیفی-تحلیلی فراهم آمدهاست. یافتههای پژوهش بیانگر آن است که خاندان حمزوی، که پیش از عهد سلجوقیان جایگاه اجتماعی و نفوذ سیاسی کسب کرده بود، در این دوره جایگاه خود را ارتقا بخشید. چهرههای شاخص این خاندان با ورود به مشاغل اداری و مناصب رسمی، مانند نقابت سادات و ریاست شهرها، بهعنوان واسطه بین حاکمان و سادات و شیعیان عمل کردند. در عرصه فرهنگی، فقها و محدّثانی در خاندان حمزوی پرورش یافتند که در ترویج آموزهها و عقاید شیعه نقشآفرین شدند. آنها با تاسیس مدرسه و کتابخانه، تربیت شاگرد، و حمایت از نویسندگان شیعی در این عرصه فعالیت چشمگیری داشتند و با اتخاذ رویکردی تقریبگرایانه، از مقبولیت و احترام قابلتوجهی نیز نزد غیرشیعیان برخوردار شدند.
The fourth century AH is the beginning of Sadat families’ formation in Iran. Hosayni Hamzavi's family was one of those families whose first central core was formed in Qom. This Shiite family played important roles in various fields in Seljuq era. These roles were based on a certain political and social context and were consequences of Sadats’ noble status in cities of Iran, specifically Qom. The aim of this paper, which is designed by descriptive-analytical method, is to review those fields and present an account of that family’s situations and successes. The findings of the study indicate that Hamzavi family, which had gained a noble social and political position before Seljuq era, promoted its status during this period. Prominent figures of this family, by obtaining official positions like Sadats’ niqabat and rulership of cities, acted as intermediaries between the sovereigns, Sadat and the Shiites. In the cultural arena, several jurists and traditionists emerged from Hosayni Hamzavi family and propagated Shiite teachings and beliefs. They established schools and libraries, trained disciples, supported Shiite writers and by taking a tolerating and condoning approach, gained also respect of non-Shiites.
خلاصه ماشینی:
سادات حسيني حمزوي در عرصۀ فرهنگي عصر سلجوقي چه نقشي ايفا کردند؟ رويکرد اصلي اين نوشته تحليلي است ، اما با توجه به موضوع آن ، کـه تـا حـدودي بديع است ، لازم به نظر رسيد که گزارشي از حضـور ايـن خانـدان در منـابع مختلـف ، به ويژه کتاب هاي انساب و تاريخ ، به دست داده شود و داده هاي آن ها با اطلاعات منابع ٣٠ ديگر تطبيق و ارزيابي شود.
قوامي رازي (١٢٣-١٢٤) با در نظر داشتن همين روابط به مدح شرف الدين محمد حمزوي (متوفاي ٥٦٦) پرداخته است : نقيـــــب آل محمـــــد ســـــلالۀ نبـــــوي جمـــال گـــوهر ســـلجوق و فخـــر آل و تبـــار تـــــو از نـــــژاد امامـــــان و پادشـــــاهاني که راسـت ايـن درج و رتبـت از صـغار و کبـار بــه جــز تــو کيســت ز ســادات در همــه دنيــا کـــه او ائمـــه نـــژاد آمـــد و ملـــوکتبـــار افزون بر عواملي که ياد شد، تلاش هاي علمي و فعاليـت هـاي خانـدان حمـزوي در عرصۀ ديني، در تثبيت و ارتقاي جايگاه اجتماعي آن هـا در عهـد سـلجوقي مـؤثر بـود.
فرزندان و نوادگان مطهر نيز نزد سـلاطين سـلجوقي محترم بودند؛ عائشه خاتون ، دختر سلطان الب ارسلان سلجوقي و عمّۀ سلطان سنجر، کـه دخترش همسر عزالدين علي بن شرف الدين محمد حمزوي بود،١ از سنجر خواست تـا در بزرگداشت نوادگانش تلاش کند و سنجر، عزالدين علي، نوادة وي را، بيش از ديگر افراد خاندان سلجوقي، مورد توجه قرار داد (فخر رازي، ١١٨).