چکیده:
در این مقاله به بررسی نسخۀ خطی شمارۀ ٩٢ .D محفوظ در کتابخانۀ دولتی نسخه های خطی شرقی در شهر چنای (مدرس ) هند می پردازیم . این نسخه مجموعه ای از آثار عیانی شیرازی، شاعر و مورّخ قرن دهم / شانزدهم ، را در بر دارد. عیانی از مهاجران ایرانی بود که به دکن رفت و در دربار سلاطین بهمنی (٩٣٥ ـ ٨٥١/ ١٥٢٨ ـ ١٣٤٧) زندگی کرد و آثاری پدید آورد. او از حمایت سلطان محمود شاه و حبیب الدّین محب ّ الله از اخلاف شاه نعمت الله ولی کرمانی بهره مند شد. هدف ما بررسی آثار عیانی است که شامل قصاید، غزل ها، رباعیات و دو مثنوی جنگ نامۀ شاهرخ و فتح نامۀ محمودشاهی است . مثنوی دوم گزارشی است از سرکوب دستور دینار، از سرداران حبشی که در گلبرگه دست به شورش زد. این مثنوی منبعی تازه برای تحقیق در اوضاع فرهنگی، ادبی و تاریخ سیاسی دکن در قرن دهم / شانزدهم در اختیار ما گذارده است .
خلاصه ماشینی:
نسخۀ آثار عیانی، چنان که گفتیم ، اکنون در کتابخانۀ دولتی نسخه های خطی شرقی نگه داری می شود، اما درواقع ، این نسخه در اصل از کتابخانۀ دانشگاه مدرس به آنجا منتقل شده است .
تردیدی نیست که یک عامل مهم غفلت از آثار عیانی از همین واقعیت ناشی می شود که نسخۀ خطی آثار این شاعر در مدرس در جنوب هند قرار داشته است و اصولاً ایالت تامیل نادو گاه به شکلی غیرمنصفانه از نگاه پژوهشگرانی که در باب قلمرو زبان فارسی در جنوب آسیا تحقیق می کنند، دور 1) Akhtar, Nur Ali-Saʼid: “Fathnama-i Mahmud Shahi Par ek Tahqiqi Nazar”, Ma’arif (Azamgarh) 148 (July 1991), 26-55.
(٢) برخی از نسخه های فارسی فراهم آمده در این کتابخانه از مناطق اطراف همچون آرکوت که به گونه ای مرکز فرهنگ و ادب فارسی بوده اند، به آنجا منتقل شده اند زیرا در این مراکز فرهنگ و زبان فارسی در میان حکمرانان تا قرن نوزدهم تداوم یافته است .
D نیز به ترتیب به عنوان نسخه هایی از کلیات عیانی و فتح نامۀ محمودشاهی ثبت شده است (١)، اما در بازدیدهای نگارنده از کتابخانه در سال های ٢٠١٩ و ٢٠٢٠ اثری از آنها یافت نشد.
D همین نسخه ای است که ما در دست داریم ، اما دیوان ، به گفتۀ اختر، نسخه ای کهنه و آسیب دیده در کتابخانۀ نسخه های شرقی بوده است و در سال ١٩٤٥ از روی آن نسخه ای برای ١٢٧ کتابخانۀ دانشگاه مدرس تهیه کرده اند و اشتباه ها و غلط هایی هم در آن دیده می شود.