چکیده:
کتیبههای قرآنی در ابنیه اسلامی متناسب با نیاز زمان و کاربرد بنا انتخاب میشدند و تحولات اجتماعی نقش به سزایی در انتخاب آیات برای کتیبهها داشت. چنانچه حکام و سازندگان بناها این کتیبهها را به عنوان تاییدی بر اعمال و اندیشههای خود بکار میبردند. قرن نهم هجری از منظر دگرگونیهای اجتماعی رخ داده در ایران حائز اهمیت بسیاری است. روی کار آمدن ترکمانان قراقویونلو که منجر به تقویت جریان گرایشهای شیعی در جامعه ایران گردید و در نهایت کار صفویان را برای رسمی شدن تشیع در ایران هموار کرد از جمله مهمترین این تحولات است. این مقاله به دنبال پاسخ به این سوال است که آیات در کتیبههای مسجد کبود بر چه اساسی انتخاب و استفاده شده و بازنمودی از چه اندیشه-ها یی در دوره خود است؟ برای پاسخ به سوال از روشهای توصیفی – تحلیلی و تاریخی – تفسیری استفاده شد. نتایج نشان میدهد که تلاش شده است از آیات در جهت ارائه آراء دینی و معنوی، تایید قدرت حاکم و نیز در برخی موارد مفاهیم متصوفه استفاده شود، در این مقاله ضمن بررسی آیات قرآنی بکار رفته در کتیبهها به تحلیل مفاهیم آنها در بستر تحولات تاریخی و چرایی استفاده از این آیات پرداخته خواهد شد.
The Quranic inscriptions in Islamic buildings were selected according to the needs of the period and the application in the building so social developments played an important role in selection verses for inscriptions in the Islamic period. On the other hand, it was the bridge between Iran and Anatolia so After the Mongol invasion, it played an important role in the development of Sofia and many sects formed in Iran but they developed in Anatolia. The reflection of these developments can be traced in the inscriptions of the Blue Mosque of Tabriz especially in the Quranic inscriptions. Accordingly, this article try to answer this question that what was the basis of selection and application of verses that written in the inscriptions of the Blue Mosque and what developments in that period represented in inscriptions? The results show one of the important points are verses use to confirm the ruling power and the use of number codes in presenting mystical concepts, however the use of verses appear mystical tendencies in Tabriz. In this article, while investigation of Quranic verses in the inscriptions, their meanings and reasons of using will be analyzed in the context of historical developments.
خلاصه ماشینی:
سـپس باتوجه به اينکه حجم و تنوع موضوعي کتيبه هاي مسجد زياد بوده و امکان ارائه تمـام آن هـا در يک مقاله بصورت تحليلي ميسر نيست ، در اين مقاله تنها به بررسي و تحليـل کتيبـه هـاي قرآني بر اساس معاني و تفسير آيات و نيز مقتضيات زمان ساخت اثـر پرداختـه انـد.
کتيبه هاي پايه هاي شبستان ، بالا و وسط : پايه تحميد، پايين : پايه تسبيح آيات توحيد، تحميد، تسبيح ، توکل به خداوند متعال و ادعيه قرآني در فضـاي ورودي و داخلي مسجد و به ويژه بالاي ازاره ها که در ديد مستقيم است ، بکار رفته اسـت کـه موجـب ايجاد فضايي معنوي و عارفانه ميشود و ميتواند نشاني از بازتـاب ايـن موضـوع از جامعـه روزگار خود نيز باشد چرا که در قرن نهم هجري حروفيه گرايش غالـب متصـوفه در تبريـز بوده است و چنان رشدي در اين شهر داشت که حتي حاکم وقت به آن متمايـل شـده بـود.
باتوجـه بـه اين که مسجد تنها يک ورودي دارد اولين آياتي که در منظر فرد قرار ميگيرد کتيبه هـاي ازاره پايه هاي شماره ٣ تا ٦ است که شامل آيات تحميد، توکل و اسـتغفار و ادعيـه قرآنـي اسـت .
موارد بکار رفتـه از ايـن نـوع را در مسـجد کبـود مـيتـوان در کتيبه هاي زير يافت : الف ) آيات ١٨ و ١٩ سوره توبه (تصوير ٦): اين آيات از پرکـاربردترين آيـات قـرآن در کتيبه نگاري مساجد است که بر سردر مسجد کبود نيز نگاشته شده است .