چکیده:
زمینه و هدف: تصوف و عرفان که از دیرباز در ادبیات منظوم و منثور ایران جلوه گری داشته است، در شعر شعرای دورۀ بازگشت ادبی نیز بچشم میخورد. گرچه تصوف و عرفان این دوره جاذبه های دورۀ گذشته را ندارد، بررسی مضامین عرفانی خصوصا در نسخه های خطی ناشناختۀ این عصر میتواند علاوه بر معرفی آثار گمنام، جلوۀ عرفان و تصوف در این دوره را بخوبی منعکس و تشریح کند. این نوشتار بر آن است با معرّفی نسخۀ خطی دیوان «عبدالرحیم حزین شروانی» و بیان احوال مولّف و مندرجات آن به بررسی مضامین عرفانی در این اثر بپردازد.
روش مطالعه: مقالۀ حاضر با روش کتابخانه ای و با اساس قرار دادن نسخۀ سنگی دیوان شاعر، که بعنوان کاملترین و مرتبترین نسخه در کتابخانۀ سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران موجود میباشد، نوشته شده است.
یافته ها: میرزا عبدالرّحیم شیروانی متخلّص به حزین، شاعر توانمند قرن یازدهم هجری قمری، از خانواده وصال شیرازی است و از نظر افکار و شیوۀ شاعری تحت تاثیر محمّد فضولی، امیرعلیشیر نوایی و حافظ بوده است. وی هرچند در انواع قالبهای شعری مانند رباعی و مثنوی تبحر نشان داده است و سه مثنوی با نامهای صفاءالقلوب، هدایتنامه و محتوی ذبیح نامه از او در دست است، اما توفیق غزلسرایی را نیافته است.
نتیجه گیری: اشعار حزین شیروانی ازلحاظ تفکر بیشتر درونگرا و عارفانه و عاشقانه است و گاهی مخاطب را پند و اندرز میدهد. در مضامین عارفانه و پند و اندرز بیشتر متاثر از حافظ و در مضامین عاشقانه متاثر از سعدی است. یکی از مهمترین و برجسته ترین موضوعات عرفانی در دیوان حزین شروانی، اندیشۀ توحید است. از نظر وی توحید عالمی بیانتهاست که عارف ملزم به ورود به این عالم لایتناهی است. حزین نیز چون برخی شاعران دیگر، به تضاد و تقابل عقل و عشق پرداخته است و با عقل محوری مخالف است. او شاعری متشرع است که زندگیش با عشق به پیامبر و اهل بیت عجین شده است و این امر با نگاهی اجمالی به دیوان اثبات میشود. اصطلاحات عرفانی دورۀ حافظ در اکثر اشعارش دیده میشود، اما بدون استفادۀ عمیق عرفانی و تنها اشاره ای مختصر به اصطلاحات اکتفا میکند و به همین دلیل نمیتوان تنها با ذکر این اصطلاحات عارفانه، او را شاعری عارف دانست. وحدت وجود و اندیشۀ توحیدی مهمترین و پربسامدترین اندیشۀ عرفانی در دستگاه فکری حزین است.
BACKGROUND AND OBJECTIVES: Sufism and mysticism, which has long been
prominent in Iranian poetic and prose literature, can also be seen in the poetry of
poets of the literary return period. This era can, in addition to introducing
anonymous works, reflect and explain the manifestation of mysticism and Sufism in
this period. This article intends to study the mystical themes in this work by
introducing the manuscript of the divan of "Abdolrahim Hazin Shervani" and
expressing the author's condition and its contents.
METHODOLOGY: The present article has been written using the library method and
based on the lithographic version of the poet's divan, which is the most complete
and regular copy available in the library of the Documents Organization and the
National Library of the Islamic Republic of Iran.
FINDINGS: Mirza Abdolrahim Shirvani alias Hazin, a powerful poet of the 11th
century AH, is from the Vesal Shirazi family and has been influenced by Mohammad
Fuzuli, Amir Alishir Navai and Hafez in terms of thoughts and poetic style. Although
he has shown proficiency in various forms of poetry such as quatrains and Masnavi,
and he has three Masnavi with the names of Safa al-Qulub, Hedayatnameh and the
content of Zabihnameh, he has not succeeded in composing lyric poems.
CONCLUSION: Shirvani's sad poems are more introverted, mystical and romantic in
terms of thinking, and sometimes they advise the audience. In mystical themes and
advice, he is more influenced by Hafez and in romantic themes, he is influenced by
Sa’adi. One of the most important and prominent mystical subjects in Shervani's sad
divan is the idea of monotheism. According to him, monotheism is an infinite world
that the mystic is required to enter this infinite world. Hazin, like other poets, has
confronted reason and love and is opposed to the central reason. He is a religious
poet whose life is imbued with love for the Prophet and the Ahl al-Bayt, and this is
proven by a brief look at the court. The mystical terms of Hafez's period can be seen
in most of his poems, but without deep mystical use and only a brief reference to
the terms, and for this reason, he cannot be considered a mystical poet just by
mentioning these mystical terms. The unity of existence and monotheistic thought
is the most important and frequent mystical thought in the sad intellectual system.
خلاصه ماشینی:
شميسا نيز غزل عهد بازگشت را مبتني بر عشق و عاشقي ميداند و مضامين عارفانه را در مرحلۀ بعدي قرار ميدهد (سير غزل در شعر فارسي، شميسا: ص١٩٦) و عرفان اين دوره را «سطحي و تقليدي» معرفي ميکند (سبک شناسي شعر، شميسا: ص ٣٠٨)، اما خاتمي نظر متعادلي به عرفان اين دوره دارد و مينويسد: «خلاف تصور کساني که انديشيدهاند تصوف و عرفان بکلي ازبين رفته است ، تصوف و عرفان همانند دوره هاي گذشته وجود داشته و در مجموع فعال بوده است ، منتهي تصوف در اين دوره همانند شعر، نوعي بازگشت و تجديدعهد با گذشتۀ اسلامي داشته و بديهي است که بازگشت تصوف به گذشته هم مانند بازگشت شعر به گذشته ، خالي از اشکال و به دور از دشواريهاي بسيار صورت نگرفته است » (تاريخ ادبيات ايران در دورة بازگشت ادبي، خاتمي: ص ١١٩).
از محل دفن شاعر نيز اطّلاع چنداني يافت نشد، امّا رئيس موزة ملک مينويسد: «ديري نپاييد که وصال يتيم شد و پدر مادرش ــ ميرزا عبدالرّحيم شيرواني ــ سرپرستي او را برعهده گرفت و پس از دو سال او نيز درگذشت و تربيت ميرزاي کوچک را خالوي او ميرزا عبدالله برعهده ١-تصحيح نسخۀ خطي حزين شيرواني، رسالۀ دکتري نويسندة مقاله حاضر است و ابتدا در مقاله اي به بررسي سبک شناسي اشعار شاعر پرداخته شد، اما آيت شوکتي -صرف نظر از علل و چگونگي و صحيح بودن اين اقدام توسط ايشان- همزمان مقاله اي ديگر در همين موضوع چاپ کردند.