چکیده:
با نگاهی از بیرون، مسائل فلسفه اسلامی را میتوان ذیل سه عنوان کلی گنجاند؛ این عناوین عبارتند از: وجود شناسی، معرفتشناسی و انسانشناسی. مباحث دیگر استطرادا در آثار فلسفی مسلمان وارد شده است. الگوی قلاسفه اسلامی در شاکلهسازی بر مباحث یاد شده این بوده است که نخست چیستی موضوع مورد بحث و بعد از آن به اقسام آن میپرداختند و در آخر احکام هر یک از اقسام را مورد بحث قرار میدادند. این الگو را در خصوص مباحث استطرادی هم محفوظ میداشتند. بحث ماهیت در فلسفه اسلامی از مباحث استطرادی وجودشناسی است و از باب «تعرف الأشیاء باضدادها او بأغیارها» مورد توجه فیلسوفان قرار گرفته است. چیستی ماهیت، اقسام و احکام آن مطابق الگوی بحث حکمای اسلامی در این مقاله گزارش شده است.
خلاصه ماشینی:
"فیلسوفان مسلمان علاوه بر آن که این مسأله را با موشکافیهای دقیق مورد بررسی و مداقه قرار دادهاند، مسائل ابتکاری دیگری را براساس آن مطرح کردهاند که از آن جمله است تمییز احکام وجود و ماهیت و اختصاص فصول جداگانه به آنها در آثار فلسفی، این تحلیل وقتی صورت میگیرد که آدمی تلاش میکند یافتهها و مفاهیم مأخوذ از واقعیات را در قالب یک قضیه بیان کند حالات روانی از قبیل ترس، غم، شادی و … به این صورت درمیآید که ترس در من وجود دارد و … موضوع این نوع قضایا که «هلیات بسیطه» نامیده میشوند همواره یکی از ماهیات است و محمول آنها «وجود» است.
فالمهیه، بالقیاس الی عوارض الوجود تخلو عن الطرفین فی مرتبه من نفس الأمر، و هی مرتبه ذاتها، و أما بالقیاس الی عوارض نفسها، فانها و ان لم تخل عن احد الطرفین لکن لیست حیثیه نفسها حیثیه ذلک العارض فالذی شرط الشیخ من أن لایکون السلب بعد «من حیث» إنما هو بالقیاس إلی عارض المهیه نفسها» (تعلیقه ملاصدرا بر شفاء صص 182-181 و نیز شرح منظومه حکمت، صص 244-243) [17]- عبارت خواجه نصیر در این مورد چنین است: «المسأله الثانیه فی اقسام الکلی» و قد تؤخذ الماهیه محذوفا عنها ماعداها بحیث لو انضم الیها شیء لکان زائدا و لاتکون مقوله علی ذلک المجموع «هو الماهیه بشرط لاشیء و لاتوجد إلا فی الأذهان و قد تؤخذ لابشرط شیء و هو کلی طبیعی موجود فی الخارج و هو جزء من الأشخاص و صادق علی المجموع الحاصل منه و مما یضاف الیه» (کشف المراد صص 87-86) [18]- «اطلاق» موضوع «ج» را دو گونه میشود تعبیر کرد: الف ـ ممکن است فرض گوینده این باشد که انسان را چه عالم باشد چه غیرعالم ـ و به تعبیر دیگر موجودی که عنوان انسان بر او صدق کند ـ اکرام کن."