چکیده:
برآمدن روشنفکری دینی از نظر تاریخی و فکری ادامه سیر تحول جریان روشنفکری در ایران بود که نگرش و دیدگاهی متفاوت از نسلهای پیشین خود به دین ایجاد کرد. توجه هر کدام از بسترهای تاریخی و ایدئولوژیکی این جریان به تنهایی نمیتواند، چگونگی برآمدن آن را توضیح دهد، بلکه به ناچار باید این دو بستر را با هم بازخوانی کرد تا در نهایت به پاسخ این سئوال رسید که چرا در دهه 20 توجه روشنفکران به جمع دین و افکار جدید جلب شد و در دهه 40 به گفتمان غالب جامعه تبدیل شد.
خلاصه ماشینی:
"فراخوان تظاهرات عمومی آنها علیه دولت در 21 آبان سال 1332 یعنی چند ماه بعد از کودتا نمایش قدرت باشکوهی نبود، بعد از آن هم اقداماتشان در برخی اعتراضها، دیدارهای دوستانه و انتشار برخی اعلامیهها به صورت مخفی منحصر شد و بنا به گفته یکی از نویسندگان روحیه مبارزه طلبی و همکاری آنها سیر قهقرایی داشت و با کم شدن نیروهای سیاسی آن، نهضت مقاومت ملی با مشکلات اساسی روبرو گردید( برزین، 1374، ص 111) و در نهایت با توجه به اختلافات درون سازمانی در سال 1336 به دنبال دستگیری سران نهصت به بهانه اعتراض به قرار داد نفتی ایران با شرکت ایتالیایی آجیپ عمر آن قبل از آنکه اقدامی اساسی بر علیه رژیم انجام داده باشد به پایان رسید.
حمایت افکار عمومی در مبارزات قبل از کودتای 28 مرداد، بیشتر معلول جو بیگانهستیزی کشور، تلاش برای ملی کردن صنعت نفت و پشتیبانی همه جانبه برخی علما از آن بود و حتی در آن دوره ملیگرایان از فقدان یک ایدئولوژی مورد پذیرش مردم رنج میبرند، دکتر مصدق در نامهای با اشاره به این موضع مینویسد: «احزاب چپ هر موقع میخواستند توانایی استفاده از آخرین افراد خود را داشتند ولی احزاب ملی به دلیل فقدان تشکیلات منسجم و پایه ایدئولوژیک از این استفاده محروم بودند.
» (بازرگان، 1335، ص 207) نگاهی به زندگی سیاسی و فکری شخصیتهای برجسته روشنفکر دینی این نکته را تأیید میکند که آنها با توجه به پیشینه و تجارب خود همچنین با توجه به عدم موفقیت ایدئولوژیهای مطرح در جامعه به این نتیجه رسیده بودند که راهی جز بازگشت به دین و فرهنگ بومی برای مبارزه و مقاومت در مقابل رژیم وجود ندارد چرا که تنها دین در جامعه ایران میتواند تعهد و خودآگاهی بیافریند و پشتوانهای ریشهدار برای جنبشهای فکری و اجتماعی ایجاد کند."