چکیده:
ش 41 و 42 (اسفند 44 و فروردین 45): 29-42، تصویر، نقشه، طرح. موقعیت طبیعی دشت گرگان، آب و هوا و محیط طبیعی، وضع زمین، کارهای تولیدی درسالیان گذشته، سلسله مراتب دراین جامعه، ابهها، طوایف عمده دشت گرگان و شویه معیشت آنها، ییلاق و قشلاق، شیوه ساخت آلاچیقهای موقتی مابین راه و سرگرمیهای آنها ر ییلاق، ترانهها و ابیات ، زندگی در قشلاق، تضاد این مردم با طوایف کشتکار،مذهب و اعتقادات، تغییرات درنحوه تولید دردشت، شهرها، شرایط اجتماعی مردم ده و ترکمنهای دشت گرگان، کشت پنبه و گندم و برنج، مطالعاتی درباره نژاد "مغولی" و خطوط چهره و ترکمنها ـ مراسم عروسی ترکمنها.
خلاصه ماشینی:
در نتیجه تشویق و حسن پرورش آن حاکم ادیب و خوش نگار، ادیبان و خوشنویسان بنامی عرض وجود نمودند، تا اینکه چنین شایع است پارهای از شاگردانش در نتیجه ممارست و توجه کامل در رموز مشق و ربط و خطاطی از استاد بزرگوار، پیشرفت بیشتری نمودهاند، منشات امیر نظام حاوی نوشتههای زیبا و نامههای دلنواز که در عین حال دارای نکات و رموزات سیاسی نیز هست بزرگترین دلیل بر مقام شامخ فضل و ادب و فراست او است.
امیر نظام گاه گاه شعر نیز میسروده است و از آن جمله معروف است این شعر (دو بیتی) را امیر نظام آرزو کرده پس از مرگ به سنگ مزارش بنویسند: ای آنکه برنج بینوایی مرده در حالت وصل از جدایی مرده با این همه آب تشنه لب رفته به خاک اندر سر گنج از گدایی مرده ناگفته: نماند: پدر مرحوم حاجی میرزا محمد حسین مکتبدار نام برده، هنگام بازگشت از تحصیل در نجف، در گروس با پدر مرحوم امیر نظام آشنا و برای تربیت و تعلیم امیر نظام که موقع تحصیلش رسیده بوده است انتخاب میشود و او مدتی در گروس مانده پس از انجام امور تعلیماتی به تبریز رهسپار میگردد.