چکیده:
هر گاه شاعری بتواند دو کلمه را چنان به کار برد و میان آنها چنان ارتباطی برقرار سازد که بدون داشتن ترادف در نظر اول مترادف به نظر آید و خواننده بعد از تأمل متوجه این نکته بشود که آن ارتباط ترادف میان دو کلمه ترادف واقعی نبوده بلکه«و هم ترادف»به وجود آمده است. یعنی در واقع اصلا ترادفی در میان نبوده و شاعر با قدرت جادویی کلامش توانسته است«ترادفی ذهنی»را برای خواننده ایجاد کند که دوام بسیار کمی دارد و با تأمل در متن خواننده متوجه مترادفی میشود که فقط در نظر اول دریافته میشود پس این صنعت را«ایهام ترادف»نامیدیم. انتفاع: هر گاه شاعری در کلام خود سخنی بر مضمون مدح یا دعا خطاب به کسی بگوید و بعد از دقت خواننده متن متوجه بشود که آن معنی مدح یا دعا بیش از آن به نفع ممدوح یا محبوب باشد به نفع خود شاعر است.یعنی در حقیقت اگر چه شاعر ظاهرا کسی را مدح یا دعا میکند خود بیش از مخاطب از آن موضوع بهره میبرد.این تضمن پنهان معنی را که دلالت بر نفع گوینده دارد«انتفاع»نامیدیم.
خلاصه ماشینی:
"در بیت زیر نیز همین ارتباط را میتوان یافت: مثال 2: دلم را غم بینوایی شکست گرفتم ره نانوایی به دست نظامی-اقبالنامه 57 همچنین در بیت حافظ: مثال 3: یاد باد آن که رخت شمع طرب میافروخت و این دل شیفته پروانه ناپروا بود خواننده در مصرع دوم بیت ممکن است در ساختمان دو کلمه چنین ارتباط جالبی را بیابد یعنی گمان کند که«پروا؟؟نه»و«نا؟؟؟پروا»دو ساخت مختلف از کلمه و چنین تصور کند که کلمه«پروا»یک بار با پسوند«نا»منفی شده است ولی بعد از تأمل متوجه بشود که چنین نیست بلکه پروانه یک کلمه ساده است و کلمه«ناپروا»یک کلمه مرکب در اینجا باز هم متوجه ایهام ترادف میشویم یعنی ارتباط دو کلمه،موهم ترادف است.
و شرح آن نکته ادبی نیز چنین است که در بیت،شاعر دعایی به جان محبوب یا ممدوح میکند که در هنگام خواندن میتوان آن را فهمید اما بعد از دقت در معنی بیت میتوان به یک دعای پنهان و ضمنی نیز پی برد که در واقع به خود شاعر اختصاص دارد به عبارت سادهتر شاعر ظاهرا دعایی برای معشوق یا ممدوح گفته که در صورت استحابت دعا یا نتیجه دعا سود و نفع اصلی عاید شاعر خواهد شد اگر بخواهیم به زبان خیلی ساده شرح دهیم دعا برای محبوب یا ممدوح بهانه یا ابزاری است برای سود و نفعی که عاید شاعر خواهد شد و این نکته ادبی و دوم بعد از چند بار خواندن فهمیده میشود.
معنی با انتفاع بیت:با زنجیر زلفت گردون مرا زنجیر کن تا من همیشه در وصال تو نتیجه بحث گاهی در آثار ادبی میان دو کلمه-در نظر اول-ترادف در معنی به چشم میخورد اما با دقیق شدن در متن میتوان این نکته را دریافت که اصلا ترادفی در کار نبوده بلکه به ذهن ما ترادف القا شده است پس آن را«ایهام ترادف»نامیدیم."