چکیده:
این پژوهش درصدد است تا تصویری از گمرکات عصر ناصری ارائه دهد. در این راستا چگونگی نظام گمرکی ایران در این دوره و اداره آن و عملکرد این نظام گمرکی از موضوعات اصلی این پژوهش است. نفوذ سرمایهداری تجاری روسیه و سرمایهداری صنعتی انگلستان در اقتصاد ایران و تأثیر آن بر نظام گمرکی کشور، بیش از پیش ضرورت توجه به گمرکات و انجام اصلاحات زیربنایی را نشان میدهد. اما با مداقه در اسناد و مدارک، مشخص میشود که کارکرد گمرکات در این دوره، صرفا بر جنبه سودآوری و عایدات آن ناظر بوده کمتر به مثابه ابزاری بازدارنده برای حمایت از تولیدات داخلی و مبادلات بازرگانی مبنای عمل قرار گرفته، از اینرو به نظر میرسد از عملکرد قابل دفاعی نداشته است.
خلاصه ماشینی:
"عملکرد گمرک و تجارت خارجی در عهد ناصری از نگاه اسناد داخلی و خارجی به نظر میرسد با فراهم شدن همه شرایط لازم پیش گفته در ایران از ربع آخر قرن سیزدهم، دولت انگلیس با بهرهجستن از سرمایههای صنعتی و تولیدات خود و استفاده از بنادر جنوبی ایران، و روسیه با ایجاد سلطه سیاسی و نظامی خود در دریای خزر و بسط سرمایههای تجاریاش در شمال ایران و تعمیم آن در سطح کشور طی معاهدات بازرگانی که با وضع تجارت آزاد برای کشورهای عقب ماندهای چون ایران همراه بود، درهای کشور بیمحابا به سوی اجناس و کالاهای خارجی بدون محدودیت خاصی باز شد.
19 حمایت از تجار و کالاهای خارجی با پیگیریهای مستمر از سوی وزیر مختار روس و انگلیس در تهران و تعامل با کارگزاریهای ایرانی مستقر در نقاط مهم تجاری که مسئول رفع مشکلات تجار اروپایی یا عوامل آنها بودند، صورت میگرفت و این تا جایی ادامه مییافت که وزیر امورخارجه ایران و شخص ناصرالدین شاه از طرف کارگزاریهای خود در فشار قرار میگرفتند.
اما گزارش تلگرافی دیگری از گمرک خوی در دست است که نشان میدهد مالالتجاره مردم که قند و قماش بوده، (به علت زیاده خواهی مباشرین و مقامات گمرک برای دریافت وجوه گمرکی و عوارضات مربوط) در پشت در گمرک، کنار دروازه شهر روی هم انباشته شده، و هر روز هم مقادیر معتنابهی کالا و امتعه وارد گمرک خوی شده و عدلهای اجناس در صحرا و در فضای باز و بدون محافظ به حال خود رها میشود و در خطر سرقت یا هدم قرار میگیرد: دو روز قبل، از طرف حضرت اشرف اقدس والا ولیعهد، در عمل تجار به حاجی حسامالدوله امیر تومان صادر شده که از بارهای قند باری پانزده هزار گمرک بگیرند."