چکیده:
شکل گیری نهاد نقابت در قرن سوم هجری، نقطه عطفی در تاریخ اسلام است. سادات به دلیل انتساب به پیامبر در جامعه اسلامی مقام و جایگاه ویژه ای به دست آوردند. هدف از این نهاد، اجتناب از شرایطی بود که سادات تحت نظارت غیرسادات قرار می گرفتند.
با مهاجرت سادات به مناطق مختلف جهان اسلام، شبکه گسترده ای از نقبا بر امور سادات نظارت می کردند. دشواری امور مربوط به حفظ انساب سادات، ارتباط عمیق و گسترده ای بین نقبا و نسب شناسان به وجود آورد که در نتیجه آن، علم انساب شکل گرفت.
سابقه مهاجرت سادات به خراسان، به قرن نخست هجری بازمی گردد که با عزیمت امام رضا و به تبع آن، شهادت حضرت در این خطه، شدت بیشتری یافت.
خراسان در قرون چهارم و پنجم هجری، مرکز حاکمیت سلاطین سنی مذهب سامانی، غزنوی و سلجوقی بود و نقبا در نواحی مختلف آن حضوری فعال داشتند؛ بنابراین با بررسی فعالیت نقبای خراسان، روابط حاکمان و نقبا روشن تر می شود.
در مقاله حاضر با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی سعی شده است پس از بررسی تاریخچه نهاد نقابت، فعالیت نقبا در خراسان و مسایلی که با آن درگیر بوده اند، روشن تر شود.
خلاصه ماشینی:
"بررسی فعالیت نقبای خراسان در قرون چهارم و پنجم هجری،از دو نظر اهمیت دارد:از طرفی خراسان در این قرون مرکز حاکمیت سلاطین سنی مذهب سامانی، غزنوی و سلجوقی بوده است؛بنابراین با مطالعهء فعالیت نقبا،میتوان به سیاست حکمرانان در قبال آنان آگاهی یافت؛از طرف دیگر برخی از مهمترین نسابهها نظیر ابو الغنائم دمشقی،شیخ الشرف عبیدلی،ابو الحسن العمری و ابواسماعیل طباطبایی در قرون چهارم و پنجم هجری میزیستند و این امر نشان دهندهء فعالیت چشمگیر نقبا و ارتباط گستردهء آنها با نسابهها بوده است.
در این مقاله،پس از بحثی مقدماتی دربارهء تاریخچه پیدایش نهاد نقابت،اهمیت و جایگاه نقبا در جامعه اسلامی،منازعات سادات بر سر تصاحب مقام نقابت،نقش نقبا در تعالی فرهنگ شیعی،دخالت نقبا در امور سیاسی در قرن چهارم و پنجم هجری با ذکر نمونههایی از خراسان،بررسی میشود.
گرچه ابن فندق به واسطهء این روایت،مؤسس نهاد نقابت را معتضد میداند(بیهقی، 0141 ق،ج 2،ص 717)،اما چون در این روایت خبری از نصب صریح نقیب توسط معتضد نیامده،همچنین با توجه به اخبار مربوط به دورهء مستعین،این نظریه چندان درست به نظر نمیرسد؛اما نشان دهندهء قدرت نقبا در آن دوره است؛زیرا مستعین را واداشته تا برای توجیه آزادی ابن عطار و اموالش،به خواب و رؤیا متوسل شود.
البته به نظر میرسد نقبای خاص نیز به امر قضاوت و داوری در نزاعها میپرداختند؛چنانکه سادات اگر فقیر و بیچاره هم بودند،تنها نقبایشان دربارهء آنها داوری میکردند(ابن شهر آشوب،[بیتا]،ج 2،ص 591).
مصاحبهء مستقیم با طالبیان،بهترین راه برای کسب اطلاع از نسب خویشاوندان آنان بود؛از آن جمله میتوان به مصاحبهء ابن فندق با ابو الحسن علی بن محمد،از سادات موسوی اشاره کرد(بیهقی،0141 ق،ج 2،ص 407)."