گزارشگر: نوروزیان، حمیده ؛
نامه بهارستان بهار و تابستان 1379 - شماره 1 (11 صفحه - از 113 تا 123 )
براساس بررسیهای انجام شده،نسخههای موجود در کتابخانهها و مجموعههای عمومی و خصوصی ایران حدود دویست هزار جلد میباشد و بدین ترتیب ایران دومین کشور از نظر شمار نسخههای خطی است، اما تفکیک زبانی آنها مشخص نگردیده است و اگر آماری هم ارائه شده به صورت تقریبی است.از طرفی تحقیق در مورد تاریخ علم،فرهنگ و هنر نیاز به آماری دقیقتر دارد. از اینرو مؤسسه فهرستگان شروع به ایجاد پایگاه اطلاعاتی از فهرستهای چاپ شده کرده است تا بتواند نتایج مطمئنتری را ارائه دهد. منحصر به فرد بودن برخی از نسخههای طی،تعلیم شیوهء فهرستنگای به پژوهندگان این علم و اطلاعرسانی نسخههای خطی لزوم استفاده از کاربرگه در فهرستنگاری نسخههای خطی را ایجاب میکند.اما کاربرگههای مورد استفاده در هر مرکز با دیگری متفاوت میباشد و هرکدام دارای مزایا و معایبی است.در دههء اخیر در کتابخانه ملی، کتابخانهء آستان قدس و کتابخانهء ملک تلاشهایی صورت گرفته و کاربرگههایی طراحی گردیده است.در پایان به نقد و بررسی کاربرگهها در کتابخانههای فوق پرداخته میشد و کاربرگهء پیشنهادی و ویژگیهای موردنظر آن بیان میگردد. رسالهء حنین بن اسحاق از کهنترین کتابهای موجود در زمینهء فهرستنویسی اسلامی است که در آن روش ترجمه را بهطور دقیق و علمی بیان نموده است؛همچنین چگونگی انتخاب نسخههای خطی و مقابله و تصحیح آنها و برخی از اصطلاحات مربوط به نسخهشناسی در آن ذکر شده است و... انجامه به مطالبی گفته میشود که در آخر هر نسخهء خطی یا چاپی میآید و در برگیرندهء اطلاعات مهمی درباره مؤلف،کاتب،رویدادهای مهم گذشته،کتابخانهها و مراکز قدیمی کتاب و بسیاری موارد دیگر است.انجامههای اسلامی دارای الگویی مثلثی شکلاند،الگوهای رایج دیگر ذوزنقهای و مستطیلی است،همچنین این انجامهها تزیین میگردد و با خطی متمایز از خط متن نوشته میشود.در پایان مطالب موجود در انجامهها طبقهبندی و دربارهء هر یک توضیحی ارائه میگردد. با استفاده از 20 مأخذ،انواع تحریفها، تصریفها،سهلانگاریها و...در نسخههای خطی مورد بررسی قرار داده میشود.عواملی که باعث این ناهنجاریها میگردد عبارت است از:کمسوادی کاتبان،تداخل حاشیه و متن نسخهها،دخالت دادن ذوق و سوق و سلیقه شخصی،تشابه و همانندی حروف،تحول و تطور زبانی،تأثیرگذاری باورهای فرهنگی و دینی نسخهنویسان و... آنچه در این گفتار میآید مطلبی است که در فهرستنویسی امروز به کار نمیآید،زیرا شمهای است از آنچه به تاریخ نسخه مربوط میشود نه متون درون نسخه؛ پس از مقولهء نسخهشناسی تاریخی است نه آنگونه نسخهشناسی که اکنون در مقام فهرستنگاری معمولا مطرح است.موضوع گفتار قطع نسخههاست از چشم کتابداران و نسخهداران پیشین. اکنون فهرستنگاران اندازهء نسخه را برای دقیق بودن به سانتیمتر یا اینچ میآورند و کاری به آن ندارند که در گذشته اصطلاحات سلطانی و رحلی و وزیری و بغلی و جز آنها به کاری رفته است...همچنین اطلاعات گسترده مربط به ظرایف نسخهپردازی،هنوز برای ما به صورت فنی،علمی و پژوهشی مطرح نبوده است.فی المثل در مورد جدول و کمند،فهرستنگار نسخهای را که جدول و کمند داشته باشد مینویسد مجدول و دارای کمال،ولی به هیچوجه متذکر آن نمیشود که جدول نسخهء مورد سخن چند خطه است،فاصلهء میان خطوط چند میلیمتر 2Lاست،خطوط جدول به چه رنگ است،ظرافت جدولها چگونه است،میان جدول و کمند چه مقدار فاصله است.همچنین است در مورد ستونبندی و دیگر ترسیمات.در مورد مسطر و صفحهآرایی و متن و حاشیه و رنگ نیز وضع به همین ترتیب است دیگرچه برسد به طرز عناوین و تذهیب و سرلوح و شمسه و ترنج و لچکی و هریک از این خردهریزها. ابتدا تارخچهای از تحولات و کاربرد مقوا در تجلید در دورههای تاریخی ایران و دیگر کشورهای اسلامی ارائه میشود و سپس به سیر تحولی فنون تجلید در سرزمینهای اسلامی،به منظور شناخت مقواهای قدیمی و حفاظت و مرمت جلدهایی که ساختارشان مقواست پرداخته میگردد. کتاب الفهرست ابن ندیم از منابع مهم کتابشناسی در قرن چهارم هجری است.ابن ندیم در بررسی آثار پیشینیان و نیز همعصران خود به توصیف ظاهری کتابها و جزئیات آن از قبیل حجم کتاب یا تعداد اوراق،اندازه و نوع کاغذ اشاره میکند؛لیکن برای آنها هیچگونه ملاک و معیاری مشخصی به دست نمیدهد. مطالعه و بررسی دقیق کتاب الفهرست و نیز در کنار هم قرار دادن اطلاعات پراکنده آن برخی از ویژگیهای ورق را نشان میدهد. احیای صحافی سنتی ضربی بر روی جلدهای چرمی و به کارگیری رنگهای گیاهی به جای رنگهای شیمیایی و نیز ارائه توضیحاتی در مورد نقشهایی که در این کار مورد استفاده قرار میگیرند.که بهطور خلاصه عبارتاند از: نمونه سنتی ترنج و گوشه؛گره چینی؛طرحهای سنتی بته و جقه،گل و مرغ،جنگل و گلزار؛طرحهایی که از روی آجرهای نقشدار ساختمانهای قدیمی کرمان اقتباس شده است؛ نمونههای معرق،به وسیله کنار همچیدن چرمهای رنگی؛ نقشهای مکرر از اشکال منظم هندسی یا گل و بوته؛طرحهای مشبک. معرفی قرآنی نفیس که به خط محمد شفیع ارسنجانی نوشته شده است و تجزیه و تحلیل نقوش و تزئینات و جلد این قرآنکه درکتابخانهء آستان قدس رضوی نگهداری میشود. معرفی کتاب صور الکواکب عبد الرحمن صوفی که یکی از کهنترین نسخههای خطی کاغذی در جهان اسلام است و در کتابخانهء بادلیان آکسفورد نگهداری میشود.بیشتر مطالب کتاب براساس کتاب بطلمیوس تنظیم شده و مشاهدات خود عبد الرحمن صوفی و دیگر منجمان نیز در آن آورده شده است.اشکال این کتاب براساس شکل انسان،حیوان و یا اشیا طراحی شدهاند؛این صورتهای فلکی تأثیر بسزایی در هنر سلجوقی،خصوصا نقوش روی ظروف فلزی و سفالی برجای گذاشته است.در پایان به توصیف بعضی از این اشکال پرداخته شد. تذهیب مجموعهای از نقشهای زیباست که برای تزیین کتب به کار میرود.کاربرد این هنر در ایران به دورهء ساسانی باز میگردد که پس از نفوذ اسلام در ایران این هنر در اختیار حکومتهای اسلامی قرار گرفت و هنر اسلامی نامیده شد.تذهیب نیز مانند نقاشی دارای مکتبهای خاصی است که میتوان از مکتبهای بویهای،سلجوقی،بخارا و غیره نام برد که این مکتبها خود نیز دارای شعبههایی است.در این مقال به تشریح مکاتب مختلف تذهیب پرداخته شد. معرفی قرآنی به خط بابری و مخترع آن، ظهیر الدین بابر که موسس سلسلهء تیموری هند است.این قرآن در قرن دهم هجری قمری تحریر یافته،ولی خط آن به علت عدم مقبولیت از میان رفته است و تابهحال کسی موفق به خواندن این خطوط نشده است.در این گفتار گزارشی از چگونگی خواندن این قرآن و مطالعه دربارهء ابداع این خط که از ترکیب دو خط کوفی و علائم هندی به وجود آمده است ارائه میگردد. معرفی گردید. مختصری از تاریخچهء زندگی ارموی و بیان چگونگی راه یافتن او به دربار المستنصر بالله و اشتغال به کار استنساخ در آنجا قبل از اینکه شهرتش در موسیقی آشکار گردد.و یادآوری اینکه وی ادیب و جزو برجستهترین خوشنویسان زمان خود بوده است و ارائه دلایلی مبنی بر اینکه معلم او یاقوت مستعصمی،خوشنویس معروف قرن هفتم و استاد سهروردی در موسیقی بوده است.در پایان به نمونههایی از کتابت صفی الدین اشاره شد و رسالهای به خط او نسخههای دستنویس موجود یاقوت شامل 60 نسخه قرآن و حدود 40 مورد کتاب و مرقع و قطعه است.در این مقال اطلاعاتی در مورد آثار قرآنی و آثار غیرقرآنی یاقوت،نظیر محل نگهداری نسخه،نوع خط،تعداد صفحات،تاریخ کتابت،اندازه و قطع،امضا،صحت انتساب و غیره ارائه شد. یکی از نسخههای خطی که در کارگاههای هنری سلطنتی شاهرخ کتابت شده معراجنامه است که"مالک بخشی هراتی"به ترکی اویغور آن را خوشنویسی کرده است.دارای 61 تصویر اثر چندین هنرمند است که داستان معراج پیامبر را به تصویر کشیدهاند.در این گفتار برخی از این تصاویر مورد توصیف قرار گرفت. بیان تاریخچهای از شبکههای کتابپردازی در گذشته که در دو شبکهء رسمی و دیوانی در مراکز آموزشی و پژوهشی فعالیت میکردهاند و معرفی ربع رشیدی به عنوان بزرگترین مرکز علمی-فرهنگی در قرن هشتم و بهترین مرکز نسخهنویسی از لحاظ سرعت،صحت و رعایت امانت و استخدام هنرمندان برای کار تجلید، تذهیب،مقابله متن با اصل پس از استنساخ و ترجمهء متون از زبانهای مختلف. نوشتارخانههای دیوانی از جمله مراکزی هستند که بیشترین نسخههای خطی باارزش را کتابت کردهاند؛ از معروفترین این نوشتارخانهها میتوان از نوشتارخانهء ربع رشیدی،اخلاصیه،ابراهیم میرزا صفوی و نوشتار خانهء بایستغری در سدهء نهم هجری نام برد که مورد آخر به علت تهیه شاهنامهء بایستغری،شهرت جهانی یافته است. در این مکان نسخ مذهب نفیس و شاهکارهای ادب فارسی برای بایستغر تهیه میشده است.با بررسی این نسخ میتوان از چند و چون نسخهنویسی و تصویرگری نسخ 2Lخطی و چگونگی تأسیس و ادارهء آنها اطلاعات دقیقی به دست آورد. سیر صعودی فعالیتهای انجام شده در سال 1378 و نیز چگونگی تهیه اسکن از طریق میکروفیلم نسخههای خطی توضیح داده شد.در پایان ضرورت تأسیس پایگاه و مرکز ملی میکروفیلم در ایران بهعنوان پیشنهاد ارائه گردید. ابتدا تاریخچهای از بخش فیلموتیک کتابخانهء مجلس و تجهیزات آن ارائه گردید و سپس به چگونگی گردآوری اطلاعات در این واحد به صورت موردی و در سالهای مورد مطالعه،از دههء 1330 تا دو ماهه 1379 پرداخته شد.همچنین عملکرد واحد فیلموتیک بین سالهای 1330 لغایت 1377 مورد بررسی قرار گرفت و ارائه تاریخچهای از ورود میکروگرافیک به ایران و مکانهایی که از این سیستم استفاده مینمایند،و نیز استفاده از میکروگرافیک بهعنوان سیستمی مناسب و کارآمد در راستای انتقال تصویر و اطلاعات نسخههای خطی که از این طریق نیز بسیاری از محدودیتها و احتمال صدمه رسیدن به اصل نسخههای خطی از میان میرود و تشریح دستگاههای مختلف و مزایا و محدودیتهای این سیستم و لزوم انتقال اطلاعات ضبط شده از میکروفیلمها به سیستم رایانهای که بدین وسیله محدودیتها و هزینهها به حداقل ممکن کاهش خواهد یافت و در عوض استفادهء مطلوب از اطلاعات امکانپذیر خواهد شد. عدم وجود روشی واحد در فهرستنویسی نسخههای خطی و همچنین نبود مرزی مشخص بین فهرستنویسی کتابهای چاپی و نسخههای خطی باعث بروز 2L(به تصویر صفحه مراجعه شود) مشکلات زیادی شده است.در این مقاله به بررسی روش فهرستنگاری ده کتابخانهء معتبر کشور و مقایسه و بررسی روشی که در کشورهای انگلوساکسون به کار گرفته میشود،و پیاده کردن روش فهرستنویسی انگلو-امریکن در کتابخانهء ملی ملک بهعنوان مناسبترین روشی که میتوان از آن استفاده کرد. توضیح وضعیت خدماتدهی بخش خطی شش کتابخانهء بزرگ کشور که عبارتاند از:کتابخانهء آستان قدس رضوی،کتابخانهء بزرگ آیت الله مرعشی نجفی(ره)،کتابخانهء مجلس شورای اسلامی،کتابخانهء مرکزی دانشگاه تهران،کتابخانهء ملی ملک،کتابخانهء ملی جمهوری اسلامی و نیز چگونگی ذخیره،آمادهسازی و سازماندهی مواد کتابخانهای تا زمان خدماتدهی و اطلاعرسانی آنها از طریق کتابخانهها. بررسی چگونگی تنظیم قوانین مدرن ادارهء کتابخانهها در گذشته که براساس اطلاعات موجود در وقفنامهها تدوین شده است،و تشریح علمی این موضوع براساس وقفنامهء ربع رشیدی. نخست معرفی طبقهبندی علوم از نظر فارابی، اخوان الصفا،خوارزمی،ابن سینا،قطب الدین شیرازی،فخر الدین رازی،خیام و دیگران مطرح میشود و سپس به بررسی طبقهبندیهای معتبر در دو قرن اخیر نظیر طبقهبندی آمپر، اگوست کنت،هربرت اسپنسر،دهدهی دیویی،کنگره،کولون یا رانگاناتان پرداخته میگردد و در پایان مقایسهای میان طبقهبندهای شرقی و اسلامی با طبقهبندیهای جهانی در دو قرن گذشته صورت میگیرد. اشکالهای جداول و شکلها و شرح آن،و نیز رعایت قواعد معمول درج نغمههای موسیقی،تصحیح درج اغلاط نعمهها، شیوههای تصحیح جدولها و شکلها،و غیره شرح داده میشود. بیان ضرورت بازشناسی و تصحیح نسخههای خطی موسیقی و قرار دادن این متون جزو متون علمی و رعایت پارهای از ملاحظات در تصحیح متون علمی-موسیقیایی همچون تشخیص ضبطهای نادرست و نارسایی متن اثر و احیانا بیان تاملات نظری که خاورشناسان در تصحیح متون به آنها توجه دارند و متأسفانه از نظر بعضی از مصححان ایرانی به دور مانده است،نظیر دلایل تبدیل یا تغییر و تصرفات در متن به دست کاتبان،برتری ضبط دشوارتر در ضبطگزینی انتقادی،توجه به نگرشهای زیباشناختی مؤلف،عدم تصرف در رسم الخط و زبان متن و در پایان گزینش روشی مناسب برای تصحیح باتوجه به متفاوت بودن متنها. لزوم رعایت امانت در انتقال متن نسخههای خطی به چاپی و ضرورت آوردن تمام نسخه بدلها حتی آنها که ظاهرا بیارزش مینمایند در هنگام تصحیح متن؛زیرا تجربه نشان داده است که بسیاری از لغاتی که از نسخه بدلها در تصحیح ذکر گردیده است مشکلاتی را حل کرده و علاوه بر این علاقهمندان و منتقدان را از رجوع مجدد به نسخه بدلها بینیاز کرده است. در پایان توضیحاتی دربارهء چند نمونه ضبط شدهء نادرست که بعدها به وسیلهء تحقیقات انجام شده صحت آنها تأیید گردیده گفته شد. برای بازسازی متون مفقوده ابتدا باید آثار 2Lموجود مورد بررسی قرار بگیرد و اطلاعات نقل شده در آنها جمعآوری گردد و از این طریق تکههای مختلف نقل شده در کتابهای مختلف کنار هم چیده شود و بخشی از یک کتاب بازسازی گردد.البته این کار دشواریهایی در بردارد که برخی از آنها عبارتند از:پراکندگی نقلها در کتابهای به جامانده،توجه به نامهای مختلفی که برای یک کتاب وجود داشته،برخورد به مواردی که مورد شک است،اینکه نقل از روی کتاب مؤلف بوده یا از مآخذی دیگر،چگونگی چینش کتاب و... برای رسیدن به یک متن کهن چه باید کرد و برای شناخت آن چگونه باید از نسخه یا نسخههای خطی آن استفاده کنیم؟ نسخههای خطی یک متن کهن بخشی از تاریخ آن متن است.هر متن کهن را باید با در نظر گرفتن تاریخ آن یعنی سیر آن در ضمن نسخههای خطی موجود از آن اثر شناسایی کرد.به همین دلیل بازسازی یک متن کهن باید همراه با نسخهشناسی باشد و آنچه در نسخههای خطی منعکس شده، همه اختلافات قرائات،حتی جزییترین آنها که مثلا به رسم الخط مربوط میشود نیز باید به متنی که گمان میرود متن اصلی باشد،ضمیمه شود. ابتدا به بیان کاربردهای منشآت و اهمیت آنها در تحقیقات تاریخی،ادبی و هنری و بیان دلایل و اهداف گردآوری منشآت پرداخته میشود و در پایان پیشنهاد میشود،این مجموعهها در ردیف اسناد قرار گرفته و همانند آنها جز به جز فهرستنویسی و نمایهسازی گردد. محتوایی،فهرست برداشته شود؛زیرا در بررسیها و مطالعاتی که انجام میگیرد،بیشتر جنبهء تاریخی اسناد مورد توجه قرار میگیرد و از بسیاری جنبهها و ارزشهای دیگر غفلت میشود،حال آنکه بسیار بااهمیت و قابل تحقیق و پژوهش هستند. پیشنهادی برای ارائه فرم و شناسنامهای برای اسناد که براساس آن تمام ویژگیهای مهم اسناد چه ظاهری و چه ارائه طریقی مناسب برای سازماندهی مقدماتی اسناد(فرمان و رقمها)که هم به شیوهء دستی و هم به شیوهء رایانهای قابل اجراست و اطلاعات استخراج شده به طریق الفبایی تنظیم میشود و شامل اطلاعات محتوای اسناد است و برای جلوگیری از اتلاف وقت در آن رعایت اختصار میگردد و تعداد 1200 سند به این روش سازماندهی گردیده است. همواره در بستر تاریخ سودجویان،هر علم و فنی را به نفع منافع خود مورد سوءاستفاده قرار دادهاند،از این میان اسناد و نسخههای خطی نیز ایمن نبودهاند؛اما هیچگاه روشهای شناسایی و جلوگیری اینگونه موارد به صورت علمی درنیامده است.از اینرو برخی روشهایی که گذشتگان برای جلوگیری از جعل سند به کار میبردهاند ارائه و در پایان راهکارهایی که مانع از این سوءاستفادهها میگردد،توضیح داده میشود. مجموعه اسناد بقعهء شیخ صفی الدین اردبیلی کهنترین نمونه اسناد و در عینحال یکی از باارزشترین منابع برای مطالعات تاریخی،باستانشناسی،سندشناسی،جغرافیایی، تاریخی،رجالشناسی،خطشناسی و...شمرده میشود. این مجموعه در حدود 600 سند را در برمیگیرد و در بخش اسلامی موزهء ملی ایران نگهداری میشود.این اسناد دربردارندهء نمونههای گوناگونی مانند مصالحهنامه،استشهادیه، هبهنامه،اقرارنامه،وکالتنامه و...میباشد که مربوط به سدههای 5 تا 10 ق است.طبقهبندی،فهرستبرداری و 2L(به تصویر صفحه مراجعه شود) پژوهشهای لازم از جمله کارهایی است که برای آمادهسازی این اسناد در حال انجام میباشد.و در پایان نیز ده سند از کهنترین اسناد فارسی این بقعه که در نمایشگاه سمینار نیز به نمایش گذاشته شده بود معرفی شد. معرفی اسناد و مدارک امین الضرب اول(حاج محمد حسن)و امین الضرب دوم(حاج حسین آقا)که به سالهای 1275 تا 1351 ق باز میگردد و شامل دفاتر و کتابچههای حساب،نامههای تجارتی،مکاتبات دوستانه و دفاتر کپیه و اسناد شرعی است و نیز معرفی پنج منبع که توصیف این مدارک در آنها آمده است. باتوجه به مواد تشکیل دهندهء کاغذ که تماما از ترکیبات سلولزی و آلی هستند و به جهت خواص طبیعی این مواد،کاغذ در برابر عوامل فیزیکی و شیمیایی مخرب از مقاومت کافی برخوردار نیست،از اینرو استفاده از تکنولوژی با فنآوری مناسب و پیشرفته و جلوگیری از اعمال روشهای غیرعلمی لازم و ضروری است.در پایان نیز روشهای ویژهای توضیح داده شد. قارچها از جمله موجودات زندهای هستند که قادرند در شرایطی خاص مواد کاغذی را مورد حمله و آسیب قرار دهند،از اینرو شناخت گونههای مختلف قارچها و آشنایی با خواص بیولوژیکی آنها نقش بسزایی در مبارزه با این عوامل آسیبرسان دارد.علاوه بر این مشاغلی مانند حفاظتگران،مرمتکاران و باستانشناسان همواره در معرض خطر ابتلا به بیماریهای پوستی و تنفسی هستند؛به همین دلیل برای حفاظت از این گنجینههای گرانبها و نیز افرادی که با آنها در تماس هستند،رعایت مسائل ایمنی و ایجاد شرایطی مناسب مانند دما و رطوبت و...توصیه میگردد. ذکر تاریخچهای کوتاه از نمونههای مختلف جلدها و بیان شیوههای حفظ،نگهداری و مرمت و چگونگی کاهش بخشی از آسیبهای که میتوان از آنها جلوگیری کرد.
خلاصه ماشینی:"چکیده: همواره در بستر تاریخ سودجویان،هر علم و فنی را به نفع منافع خود مورد سوءاستفاده قرار دادهاند،از این میان اسناد و نسخههای خطی نیز ایمن نبودهاند؛اما هیچگاه روشهای شناسایی و جلوگیری اینگونه موارد به صورت علمی درنیامده است. چکیده: رسالهء حنین بن اسحاق از کهنترین کتابهای موجود در زمینهء فهرستنویسی اسلامی است که در آن روش ترجمه را بهطور دقیق و علمی بیان نموده است؛همچنین چگونگی انتخاب نسخههای خطی و مقابله و تصحیح آنها و برخی از اصطلاحات مربوط به نسخهشناسی در آن ذکر شده است و... (به تصویر صفحه مراجعه شود) در برنامهء اختتامیه نیز ابتدا سید کاظم موسوی بجنوردی، رئیس کتابخانه ملی ایران سخنرانی کردند و سپس بیانیه پایانی سمینار قرائت گردید؛و در پایان هدایا و لوحهای تقدیری به رسم یادبود به دست استاد عبد الحسین حائری، حجت الاسلام سید محمد علی احمدی ابهری(رئیس کتابخانه مجلس شورای اسلامی)و سید کاظم موسوی بجنوردی (رئیس کتابخانه ملی)به سخنرانها اهدا گردید و بدین ترتیب فعالیت دو روزهء سمینار مقدماتی نسخههای خطی در بعد ازظهرروز دوشنبه سوم خردادماه 9731 به پایان رسید. ب)نمایشگاه در حاشیه برگزاری سمینار نمایشگاهی در پنج گروه:حفاظت و مرمت،نسخههای خطی،اسناد،صحافی سنتی و جلدهای قدیمی، نسخههای خطی و فنآوری نوین،برپا گردید که مراکز و مؤسسات ذیل در بخشهایی از آن شرکت کردند: کتابخانهء مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی؛کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی؛گنجینهء ملی ایران(کهنترین اسناد فارسی ایران)؛موزهء رضا عباسی؛ کتابخانهء مدرسه عالی شهید مطهری؛کلیسای وانک اصفهان (قدیمترین حروف چوبی و فلزی چاپ در ایران)؛مؤسسهء صحافی عتیقی؛شرکت پارس آذرخش؛شرکت پویا پرند؛ شرکت تأمین اطلاعات رایانهای؛و مجموعههای شخصی آثار هنری مهندس حسین اسلامپناه،حمید لطفی،سلیمانی و میرزاخانی."
- دریافت فایل ارجاع :
- (پژوهیار, , , )
تحتاج دخول لعرض محتوى المقالة. إذا لم تكن عضوًا ، فتابع من الجزء الاشتراک.
إن كنت لا تقدر علی شراء الاشتراك عبرPayPal أو بطاقة VISA، الرجاء ارسال رقم هاتفك المحمول إلی مدير الموقع عبر
webmaster@noormags.com
.
You need Sign in to view the content of the article. If you are not a member, proceed from part Sign up.
If you fail to purchase subscription via PayPal or VISA Card, please send your mobile number to the Website Administrator via
webmaster@noormags.com
.