چکیده:
این مقاله به بررسی ساختار اوراق متن و شیوههای وصالی و صحافی دو مرقع سلطان یعقوب مضبوط در کتابخانهء موزهء اوقاف توپقاپسرای استانبول،به شمارهء خ 2153 و خ 2160،میپردازد.مجموعهء هنری این دو مرقع که روی هم شامل 1399 قطعهء خوشنویسی،1569 قطعهء نقاشی و 87 قطعهء کاغذبری است زمانی از ایران به دربار عثمانی انتقال یافته و در زمان حکومت سلطان عبد الحمید ثانی مورد تجلید مجدد قرار گرفته و در دو مجلد صحافی شده است. نگارندهء مقاله در یک هیأت تحقیقاتی که در سال 1999 م در ژاپن تشکیل شد تا با همکاری موزهء توپقاپسرای استانبول دو مرقع مزبور را مورد مطالعه قرار دهند و فهرستی از آثار آن را تهیه و منتشر کنند بررسی آثار خوشنویسی این دو مرقع را بر عهده گرفت. بررسیهای انجام شده روش نگهداری آثار هنری را از طریق مرقعسازی در اواخر قرن نهم هجری تا اندازهای مشخص میسازد و نشان میدهد که مرقعسازی جدید در اواخر دورهء عثمانی متأثر از شیوهء صحافی فرنگی بوده است. اما بههرحال در دست نبودن اسناد و شواهد عینی مربوط به وقایع کارگاه سلطان عثمانی موجب باقی ماندن مسائلی مبهم و حلناشدنی دربارهء این دو مرقع است. در مرقع 2153،آثاریی که در انتهای برگها دیده میشود تهدوزی و شیرازهبندی این اوراق را پیش از تجلید مجدد نشان میدهد.در این مرقع هر ورق در حقیقت از چهار برگ کاغذ تشکیل شده و قاعده و ضابطهء خاصی برای وصالی رعایت نشده است. مرقع 2160 از لحاظ ساخت و ترکیب اوراق با مرقعهای معمول سرزمینهای اسلامی تفاوت دارد و مانند یک کتاب به شیوهء فرنگی صحافی شده است.رمز ساخت این مرقع در چگونگی ساختار و ترکیب اوراق آن نهفته است. هر ورق متن مرکب از چهار قطعه کاغذ ضخیم سفید رنگ است که پس از الصاق قطعات،تاشده و تهدوزی گردیدهاند.این مرقع دارای 25 جزو است و هریک از جزوها از یک یا دو ورق متن تشکیل شده و دارای 4 یا 8 صفحه است. همچنین قطعاتی مابین دو جزو الصاق شده که موجب نامنظمی در جزوها شده است.
خلاصه ماشینی:
"ساختمان کاغذ متن و طریقه وصالی قطعات روی کاغذ متن ورقی که در شکل 1 نشان داده شده به گفته فیلیتس چاغمن5 متشکل از چهار برگ کاغذ است،یعنی چهار برگ کاغذ را به هم چسباندهاند به این تفصیل که دو برگ کاغذ سفید را به هم چسبانیده،بر پشت و روی آن،قطعات خوشنویسی و پارهها یا تکههای نقاشی را وصله زدهاند و سپس برای برطرف کردن فرورفتگی بین آثار سوارشده و کاغذ متن، روی تمام سطحهای فرو رفته کاغذهای خاکی رنگ مایل به صورتی اشکال مختلف،فی المثل مستطیل نوار مانند، چسباندهاند.
از چهار طریقهء مذکور پیداست که برای درست کردن اوراق مرقع ضابطهای بهخصوص وجود نداشت و به احتمال زیاد پیش از آغاز مرقعسازی روش مضبوطی برای طریقه چسباندن آثار بر روی کاغذ متن بین کارکنان کارگاه کتابخانه شاهی برقرار نشده بود.
از آنجا که مرقعسازان کارگاههای شاهی در تزئین و آرایش حواشی اوراق چنان ذوق و دقت و وقت صرف میکردند که پنداری که آرایش دادن حواشی اوراق مقصود اصلی ساختن مرقع بوده است،به نظر میرسد که در اندازهگیری و تعیین سمت حاشیه در ورق نیز با توجه به تناسب با متن دو ورقی که پهلوی هم قرار دارد یعنی درحال باز شدن کتاب،وسواس داشتهاند.
با این همه، برای اطمینان خاطر وسط ناودان(دو حاشیه داخلی دو صفحهء متقابل)تقریبا به فاصله 6 میلیمتر سه لایه ساخته شده زیرا دو برگ درونی بر روی هم قرار داده شده است* ش 4-5 همانطور که در توضیح مواد اجزای مرقع ذکر شد نخ تهدوزی بسیار کلفت است."