چکیده:
این مقاله به بررسی روشهای سطراندازی،مسطر و چگونگی صفحهآرایی در نسخههای اسلامی-عربی میپردازد.منظور از نقش مسطر سطر یا سطرهای رسم شده بر روی بوم کار(کاغذ یا ورق پوستی)به صورتی است که امکان منظم و مستقیم نوشتن را برای کاتب فراهم میآورد و در رسم آرایهها و نقشکوبی بر روی جلد نیز کاربرد داشته است. نقش مسطر نشاندهندهء اندیشهء صفحهآرایی کاتب است و برای پژوهندگان نسخههای خطی محسوسترین نشانهء نظم بخشیدن به فضای صفحه است. تعداد سطرها و فاصلهء سطر یا واحد سطراندازی و ارتباط میان پنها و ارتفاع سطح نوشته تصادفی نیست و بررسی دقیق همهء این عناصر امکان فهم بهتر ذهنیت زیباییشناختی کاتب را فراهم میآورد. کاتبان برای سطراندازی بهگونهای که علائم قابل رؤیت بر روی بوم کار باقی بماند از مداد و مرکب و برای سطراندازیهای برجسته از قلم نوک آهنی،ناخن، مسطر یا روش تا کردن ورق استفاده میکردند.مسطرها به عنوان رایجترین وسیله برای ایجاد اثر خطوط راهنما دارای طرحهای گوناگون و گاه پیچیده بودند. کاتبان مسلمان از نخستین سدهء هجری از نقش مسطر بهره بردهاند و احتمالا از آغاز سدهء دوم هجری شیوههای پیچیدهتر نقش مسطر را فراگرفتند و خیلی زود در صفحهآراییهای پیشرفته تبحر یافتند. در بررسی صفحهآراییها علاوه بر نوشته،حاشیهها و آرایهها و روابط اجزای مختلف را با یکدیگر باید در نظر گرفت.نمونههای بررسیشده نشاندهندهء اهمیت ساختار هندسی در صفحهآرایی است.کاتبان به تناسب و توازن توجه داشتهاند. میان اندازهء سطح نوشته و اندازهء صفحه نسبتهای هندسی وجود داشته است و کاتبان حرفهای این نسبتها را بهخوبی ارزیابی میکردند و از ابزارهای عملی و نظری لازم برای فضاسازی اندازهء نوشته استفاده مینمودند. آرایش سطرها،مانند استفاده از سطرهای ممتد یا نگارش اشعار در دو ستون یا بیشتر و سطرهای مورب،تغییر قلم و سبک خط،تعداد سطرها و حاشیهها و استفاده از مسطرهای ویژه از جمله رهیافتهای صفحهآرایی است که در این مقاله مطرح شده است.
خلاصه ماشینی:
"زیرا در برخی نسخ قرآن به خط اصطلاحا حجازی که تاریخ آنها اواخر سدهء اول یا اوایل سدهء دوم هجری تعیین شده است هنوز آثار قلم نوکآهنی ناشی از سطراندازی بر روی آنها باقی مانده است3:این صفحهآرایی نسبتا ابتدایی است، زیرا تعداد سطرها بهطور آشکاری از یک صفحه به صفحه دیگر تغییر میکند.
این متن دستور العمل صفحهآرایی اثر قللوسی،ادیب اندلسی نیمهء دوم سدهء هفتم هجری است؛این دستور العمل را ایوت سووان (Tvette Sauvan) شناسایی و ترجمه کرده است13: «کاغذ از طرف ارتفاع تا میشود؛این تا برای تنظیم حاشیهء پایین به کار میرود:بدین صورت که حدود حاشیه با خطی که دو نقطهء سوراخ شده به وسیلهء پرگار را در انتهای دو طرف برگ به هم وصل میکند تعیین میشود.
امروزه پژوهش در مورد تناسب این فضا در نسخههای اسلامی امکان پیشرفت اساسی[در شناخت هرچه بیشتر از آن]را فراهم نمیآورد؛به غیر از مشاهدات شهریار عدل که در سطرهای پیشین از آن یاد شد،بررسی مجموعهای از قرآنهای خطی سدهء سوم هجری،وجود نسبت 66%(به صورت دیگر 2/3)را میان اندازهء سطح نوشته و اندازهء صفحه ثابت کرده است.
of Islamic art QUR 33 36 و تونس، BN 14246 موفق شدهاند کلمه(ها)ی واحدی را، به شنگرف،بر روی کی خط واحد در صفحهء سمت راست و قرینهء همان خط در صفحه سمت چپ به گونهای نشان دهند که نسبت به محوری که از وسط کتاب میگذرد در یک فاصله قرار گیرند*متن یاد شده آیههایی از سورهء شوری است که به صورت قرینه کتابت شدهاند."