خلاصه ماشینی:
"عبد الحسین زرینکوب دربارۀ دلبستگی شاید «حاصل دلخوری شدید آخوندزاده از عقبماندگی ایران از تمدن و مسلک پروگره باشد و از این رو در آثارش به مخالفت با دین-که آن را عامل عقبافتادگی ایران و تمام شرق میداند-میپردازد و در کتاب مکتوبات کمال الدوله به نفی روح و انکار صانع و انتقاد شدید از شرایع الهی و از اسلام و پیامبر پرداخته و از قول کل فیلسوفان میگوید که اعتقادات دینی موجب ذلت ملک و ملت در هر خصوص است.
این نکتۀ مهم را نباید فراموش کرد که همین آشنایی سطحی آخوندزاده با ادبیات واقعگرای روسیه در آن دوران،موفقیت خود را پیش از هرچیز مدیون ادبیات کممایه و ناپویای ایران در آن روزها بوده است؛زیرا در آن دوران ادبیات فارسی ایران بیشتر در ستایش و چاپلوسی غوطه میخورد و از واقعیتهای تاریخی-اجتماعی دور بود.
(آرینپور،جلد اول،345:1357) آخوندزاده در این نمایشنامهها با تیپسازی اجتماعی و طبقاتی اوضاع و احوال ایران را به تصویر کشیده و به مضامینی همچون مبارزه با جهل،خرافات، بیعدالتی و دفاع از حقوق زنان پرداخته است که البته در پوشش نمایش،بسیاری از افکار و عقاید خود را نیز مطرح را میکند،بیآنکه از استقلال ایران و پاسداری از مرزها و خاک میهن سخن به میان آورد.
همچنین در این نمایشنامه به مشکلات اقتصادی و فرهنگی آذربایجان در آن روزگار از جمله زندگی روستاییان و راهزنی و قلدری مردان اشاره کرده و در پایان با متهم کردن هممیهنانش در ایران به دزدی و وحشیگری،از زبان دیوانبیگی ایرانیان را به اطاعت از دولت روسیه فراخواند و بار دیگر اندیشههای خود را تبلیغ کرده است."