چکیده:
تمثیل در شعر فارسی کاربردی دیرینه دارد و در سبک هندی از ویژگیهای آن است. اهل بلاغت از گذشته تا امروز در تعریف و انواع آن دیدگاههای متفاوت داشتهاند. گروهی آن را تصویر از نوع تشبیه یا استعاره دانسته و عدهای دیگر آن را صنعت بدیعی محسوب نموده، ضرب المثلها را نیز تمثیل دانستهاند. در این مقاله سعی شده ضمن نقل و نقد دیدگاهها و تعاریف مختلف از تمثیل، تعریفی دقیق از تمثیل ارائه و انواع آن معرفی گردد و مشخص شود که تمثیل از شاخههای تشبیه، لذا تصویر است و ذیل علم بیان جای میگیرد.
Allegory has an old usage in Persian poetry and it is one of the features of Indian style. Rhetoricians from past until today have had different ideas about its definition and types. One group took that as a kind of simile or metaphor and others took that as a figurative device and took the idioms as allegory too. This article tries to introduce and criticize different viewpoints and descriptions and present a distinctive description of allegory and introduce all kinds of that and make it notable that allegory is a kind of simile and thus it is an image and should be considered in imagery.
خلاصه ماشینی:
بخش اول نظر جرجانی که تشبیه را عامتر و تمثیل را نوع و گونهای ازتشبیه میداند،صحیح و مقبول است؛اما اینکه وجه فارق و ممیز تشبیه تمثیلی را از غیر تمثیلی تأویل وجه شبه قرارمیدهد،چندان پذیرفته نیست؛زیرا همانطور که اشاره شد،منظور جرجانی از تأویل وجه شبه در تشبیههای تمثیلی،تلاش مخاطب جهت ایجاد ارتباط و پیوند مشابهت میان مفهوم و موضوع ذهنی شاعر(مشبه)و مثال و نمونۀ عینی ومحسوس(مشبه به)است که این امر البته در مواردی از تشبیههای غیرتمثیلی نیز پیش میآید؛بویژه در تشبیهاتی کهیکی از ارکان تشبیه ذهنی و دیگری عینی و یا هردو رکن ذهنی باشد.
به عنوان نمونه در دو بیت زیر آمدن مثل از باب آراستن و یا تأکید و توضیح کلام است و مشبهی در کارنیست،پس از مقولۀ تمثیل نمیباشد و ارسال المثل محسوب میشود: {Sهر آنچ از عمر پیشین رفت گو رو#کنون روز نو است و روزی از نوS}(نظامی،1370:142) {Sمن اگر نیکم اگر بد تو برو خود را باش#هر کسی آن درود عاقبت کار که کشتS}(حافظ،1373:158) اما اگر آوردن مثل از باب ادعای شباهت میان آن و موضوع موردنظر شاعر یا نویسنده باشد،این خود تمثیل است وضمن علم بیان قرار میگیرد؛زیرا هم مشبه(موضوع موردنظر شاعر)موجود است و هم مشبهبه(مثل ذکر شده دربیت)،مانند دو بیت زیر از مولانا: {Sبر سماع راست هرکس چیر نیست#لقمۀ هر مرغکی انجیر نیستS}(مولوی،1363:170/1) {Sزیره را من سوی کرمان آورم#گر به پیش تو دل و جان آورمS}(همان،197) استعارۀ تمثیلیه یا مجاز مرکب بالاستعاره که برخی دیگر نیز به آن اشاره کردهاند و جملههایی از قبیل أراک تقدمرجلا...
تیجه -تمثیل عبارت از این است که شاعر یا نویسنده برای اثبات و قبولاندن موضوع ذهنی خود (Subjective) به مخاطب(در حکم مشبه)،مثال و نمونهای عینی و محسوس (Objective) میآورد(در حکم مشبهبه)و مدعی شباهت میان آندو است،پس تمثیل در حقیقت نوعی تشبیه مرکب است،تصویر محسوب میشود و ضمن علم بیان جای میگیرد.