Abstract:
بخش عظیمی از معارف و علوم اسلامی، جویبارهایی از بحر بیکران قرآن مجیدند. عرفان اسلامی هم که هدفش فهم باطن قرآن است، یکی از این جویبارهاست که در سایة آیات این کتاب آسمانی بالیده است. مثنوی مولانا، شاهکار پیوند عرفان نظری و عملی، نیز هم از جهت صوری و ساختاری و هم از نظر محتوا، از این تأثیر بر کنار نمانده است. مثنوی چون قرآن برای بیان معانی بلند، تمثیل را برگزیده و علاوه بر آن، مولوی از نظر حجم هم به قرآن اقتدا کرده است. وی گاه قصهای را به شیوة اطناب بیان کرده همچون قصة موسی، و گاه قصه و تمثیلی را فقط یک بار و گاه مکرر آورده که در تمام موارد، از الگوی قرآن پیروی کرده است. علاوه بر این، مولوی نوعی تأثیرپذیری نامرئی نیز از قرآن دارد که ظاهرا رد پایی از خود بهجا نمیگذارد، ولی با تأمل بیشتر میتوان به آنها هم پی برد. در این مقاله، به موارد مختلف اینگونه تأثیرپذیریـ اعم از ساختار و محتوا و... ـ اشاره میشود.
Machine summary:
قرآن مجید طبق مقتضای حال ، گاه سخن را بسیار کوتاه می آورد، مثل حکم قصاص که با آن همه بار معنایی ، در یک جملۀ کوتاه آورده شده است ؛ که فرمود: «فـی القصـاص حیـا!» (٢: ١٧٩)و نیز سه حکم مهم امر به معروف و نهی از منکر و دوری از هم نشینی جاهلان را در یک جمله بیان فرمود و گفت : «خذالعفووأمربالعرف وأعرض عن الجـاهلین » (٧: ١٩٩).
به قول مولانا: در بیـــان نایــــد جمــــال حــــال او هـــر دو عـــالم چیســـت عکـــس خـــال او چون که مـن از خـال خـوبش دم زنـم نطـــق مـــی خواهـــد کـــه بشـــکافد تـــنم (همان ، دفتر ٢: ١٩٢و بعد) قصه های مثنوی از جهت مقدار نیز به قرآن اقتدا دارد، که گاه به صورت خیلی کوتاه بیان شده است ؛ مثل قصۀ دیدار لیلی با خلیفه که در دو بیت آمده است : گفــت لیلــی را خلیفــه کــآن تــویی کــز تــو مجنــون شــد پریشــان و غــوی ؟ از دگــر خوبــان تــو افــزون نیســتی گفــت خــامش چــون تــو مجنــون نیســتی (مولوی ، ١٣٦٨،دفتر١: ٤١١ و بعد) گاهی یک قصه به طور متوسط و یکجا در پانزده بیت بیان شـده اسـت ؛ مثـل قصـۀ طوطی و بقال در دفتر اول ،و گاه یک قصه ،بسیار طولانی و قطعه قطعه بیان شده است ؛ مثل قصۀ اعرابی و خلیفه که بیش از ششصد بیت از دفتر اول را به خود اختصـاص داده است .
نکتۀ شایان توجه آنکه مولوی به دو شاخۀ عرفان نظری و عملی اسلامی تا زمان خود کاملا آگاه بوده و با بهره گیری از این دانش کسبی و کشفی ، بدین درجه از فهـم قرآنـی نایل آمده است .