Abstract:
آنچه بر کالبد شهر اسلامی روحی زنده و پویا بخشیده و آن را از همتایان اروپایی خود متمایز ساخته؛ ردایی است بلند قامت که بر طارق معماری اسلامی نقش بسته و هویتی الهام بخش بدان بخشیده است. منظره شهر اسلامی که اوج ظرافت خود را در قرون 3 و 4 ه.ق به تجلی نشانده بود، با گذر از التهابات عصر صنعتی شدن، آن چنان در گیر و دار تغییر و تحول برون گرا قرار گفت که تنها توانست نوعی اختلاط بی قواره و مشکل زا را به ارمغان آورد. آنچه بیش از هر چیز در فضای شهر اسلامی زخمی عمیق بر جان گرفت، عناصری بودند که به گونه ای پیراگر و زینت بخش فضای شهری بودند. هیبت کابوس وار صنعت و سرمایه داری چنان بر شهر اسلامی سایه افکند که شهری ورای گنبد و شهری فراتر از نگاه بر منظر قائم در گلدسته های مساجد را به عنوان آرمانشهر خود در ذهن ساکنانش پرورش می داد. جامه کنونی شهر اسلامی در منظر هر بیننده غربی نیز مفهومی بسیار مبهم و دو پهلو بر تن پوشانده و کالبدی گیج کننده را در ذهن می پروراند. تطابق شهر اسلامی در مقابل تظاهر با تفسیر جدیدی از عناصر شهری که بزرگ را بر کوچک و زلال ترجیح می دهد خصیصه اصلی چنین آرمان شهری است. شاید مطالعه اسنادی بخشی از حقایق فوق را اثبات نماید.
Machine summary:
با در نظر گرفتن تمامی این مسائل ، هم اکنون مسجد در شهر اسلامی نقش و جایگاه قبلی را ندارد؛ چنانچه معمولا گلدسته های مساجد به عنوان مرتفع ترین عنصر در شهر مشخص بودند و ارتفاع باعث می شد تا بسیاری از نقاط شهر از دور قابل مشاهده باشند (سلطان زاده ،١٣٦٢: ٥١)، ولی امروزه این کارکرد بسیار ضعیف گردید است .
امروزه مساجد به عنوان کانون اجتماع مسلمانان ، کمتر به ایفای کارکرد های اساسی که در گذشته به آن وفادار بودند می پردازند که مهم ترین دلایل آن را می توان در موارد زیر خلاصه کرد: ١- تجمل گرایی در معماری درون و بیرونی مساجد و کاهش نقش عرفانی آن ٢- ورود نظام سرمایه داری به زندگی مردم و کاستن از گرایشات مذهبی ٣- زیرسایه قرار گرفتن معماری و ساخت و سازهای مساجد در مقابل بلند مرتبه سازیهای سود جویانه و در نهایت محو افق های مساجد.
در کل مهم ترین عوامل تاثیرگذار بر تغییر عناصر بازار در شهر اسلامی شامل موارد زیر می باشد: ١- فرسودگی و در انزوا قرار گرفتن بافت های اصلی بازار در میان مغازه های ویترینی لبه خیابان ها و میدان ها ٢- بریده شدن اکثر بازارها به دلیل احداث خیابان های متقاطع و بریده بریده شدن راسته بازارها ٣- ورود نظام صنعت و سرمایه داری با تولید انبوده کالاهای مصرفی در مقابل کالای سنتی بازار ٤- شبکه گذرگاهی با ترافیک بالا در اطراف خیابان های کلکسیونی احاطه کننده بازار و هجمه عظیم مشتریان در اطراف آن که دسترسی ها را نیز نسبت به بازار راحت تر کرده است .