Abstract:
دورۀ فاطمیان از دورههای مهم در شکوفایی تمدن اسلامی به شمار میرود. با توجه به تشیع فاطمیان و تأکید اساسی آنان بر مذهب، بسیاری از ناظران غیرمسلمان در بررسی عوامل شکوفایی علمی دورۀ فاطمیان به عوامل مذهبی این شکوفایی نیز پرداختهاند. در این نوشتار، دیدگاههای اندیشمندان غربی دربارۀ عوامل مذهبی و نیز سیاسی و اقتصادی شکوفایی علمی تمدن اسلامی دورۀ فاطمیان بررسی خواهد شد. مطالعۀ دادهها و تحلیلهای این اندیشمندان، روشن میسازد که غربیان ازیکسو، نقش خلفا و دولتمردان فاطمی و پشتیبانیهای آنان و رقابت با عباسیان و مدارای سیاسی مذهبی و از سوی دیگر، ماهیت مذهب اسماعیلی، تلاش برای گسترش مذهب، سازمان دعوت اسماعیلی و تأثیر اندیشههای فلسفی و عقلانی یونانی و نوافلاطونی و امتزاج آن با مذهب اسماعیلی را در شکوفایی علمی این دوران مؤثر دانستهاند. برخی از این عوامل در آثار مورخان مسلمان نیز بیان شده و پژوهشگران غربی نیز گاه نظریاتشان را از این آثار برگرفتهاند، اما برخی عوامل، مانند تأثیر اندیشههای فلسفی و عقلانی یونانی و نوافلاطونی، بیشتر در آثار آنان بازتاب یافته و تأکید شده است. در تعلیل این مطلب، میتوان گفت بهسبب آنکه این عوامل را در دگرگونی و تطور مذهب اسماعیلی موثر دانستهاند، ریشۀ شکوفایی علمی در تمدن اسلامی را به بیرون از جهان اسلام و در حقیقت، به تمدن غرب و یونان وابسته کردهاند.
Machine summary:
مطالعۀ داده ها و تحلیل های این اندیشمندان ، روشن می سازد که غربیان ازیک سو، نقش خلفا و دولت مردان فاطمی و پشتیبانی های آنان و رقابت با عباسیان و مدارای سیاسی مذهبی و از سوی دیگر، ماهیت مذهب اسماعیلی ، تلاش برای گسترش مذهب ، سازمان دعوت اسماعیلی و تأثیر اندیشه های فلسفی و عقلانی یونانی و نوافلاطونی و امتزاج آن با مذهب اسماعیلی را در شکوفایی علمی این دوران مؤثر دانسته اند.
البته وی در ادامه ، پرسش ها و اما و اگرهایی نیز در این باره مطرح می کند، مانند اینکه آیا این حمایت شامل غیراسماعیلیان نیز می شده است یا اینکه سیاست دینی چه تأثیری بر ترویج ادب در حکومت فاطمیان داشته و اینکه اغراض شخصی حامیان در این حمایت ها چه بوده است ؟ سپس در پاسخ ، آورده است که اگرچه بخش اعظم حمایت و منابع مالی فاطمیان به گسترش مذهب اسماعیلی و پیشرفت و اعتلای امر دعوت اختصاص می یافته ، این حمایت ها منحصر به آن نبوده و برای نمونه ، برخی از نهادهای بزرگ علمی ، که توسط فاطمیان تأسیس شده ، ماهیتی فرامذهبی داشته اند (واکر، همان ، ٢٣٠).
برخی از غربیان نیز دارالعلم را مؤسسه ای علمی مذهبی دانسته اند که عمدتا در خدمت سازمان دعوت اسماعیلی بوده که به هدف و مأموریت اصلی تعلیم و ترویج مذهب و تربیت داعیان و مبلغان اسماعیلی تأسیس شده و فعالیت می کرده است .