Abstract:
شیخحیدر صفوی در اقدامی مبتکرانه، تاج قزلباش را بهعنوان پرچم و نشانه طریقت صفوی رواج داد و پس از آن پیروان این طریقت، با نام قزلباش شناخته شدند. انتساب تاج به امام علی و وجود دوازده ترک، آن را به نشانه تشیع تبدیل کرد. به مرور زمان، تغییراتی در ساختار تاج ایجاد و بر تزیینات آن افزوده شد. پادشاهان صفوی تاج را با جقه بر سر میگذاشتند. قزلباشها سعی کردند استفاده از تاج را انحصاری کنند، اما به تدریج، گروهها و اشخاص دیگر هم اجازه یافتند تاج بر سر بگذارند. کسانی که مطیع دولت صفوی میشدند، تاج را به نشانه اطاعت و وفاداری بر سر میگذاشتند. این روند تا پایان دوره صفوی ادامه داشت و حتی پس از سقوط آن دولت، باز هم مدعیان جانشینی صفوی از تاج قزلباش استفاده میکردند. این نوشتار، بر آن است با استفاده از منابع تاریخی، به بررسی اهمیت، جایگاه و عملکرد تاج قزلباش در دوره صفویه بپردازد. روش تحقیق در این مقاله، بهصورت کتابخانهای و تطبیق و تحلیل منابع موجود، بهخصوص منابع اصلی است. در این پژوهش، پس از جمعآوری اطلاعات لازم، به سازماندهی اطلاعات و تجزیه و تحلیل و سرانجام استنتاج آنها پرداخته شده است.
Machine summary:
البته در دورههای قبل از صفویه، استفاده از عنوان تاج برای برخی از کلاههای درویشان نیز متداول بود، اما این کلاه با تاج مورد استفاده در دوره ایران باستان، تفاوت بسیار داشت.
هرچند منابع صفوی، هیچ اشارهای به انگیزه وی در ابداع تاج ندارند و آن را صرفا به فرمان امام علی7 ارتباط میدهند، بیشک ایجاد و رواج این تاج، نقطه عطفی در روند سیاسی شدن طریقت صفوی بود؛ زیرا پیروان این طریقت را متمایز کرد و مانند یک پرچم، نشانه اتحاد آنان محسوب میشد.
نکته جالبتوجه این است که هرچند تاج قزلباش از ابداعات شیخحیدر بود، منابع صفوی سعی کردند اثبات کنند که اندیشه استفاده از تاج در طریقت صفوی، ریشهای طولانیتر دارد و اولین بار شیخصفی در خواب تاج بر سر گذاشت.
(خواندمیر، 1370، ص12؛ منظر صاحب، 1384، ص10؛ الحسینیالقمی، 1383، ج1، ص12؛ شکری، 1350، ص13؛ امینی هروی، 1383، ص12) هدف آنها از طرح این نظر، آن بود که نشان دهند طریقت صفوی از همان ابتدا اهداف سیاسی داشت و معطوف به قدرت بود، در حالی که این تغییر از زمان شیخجنید اتفاق افتاد.
(روملو، 1384، ج2، ص90؛ شکری، 1350، ص37) این واگذاری تاج به اسماعیلمیرزا، نقش و اهمیت تاج را نشان میدهد و باید گفت در آن زمان تاج، مهمترین سمبل طریقت صفوی و تجلیبخش اهداف سیاسی آن بود.
(لاهوری، 1385، ص203) از زمان شاهطهماسب، تاج قزلباش سادگی و جنبههای معنوی خود را از دست داد و با جقه و جواهر و پرهای رنگارنگ تزیین شد، بنابراین بهجای این که نشانه صوفیگری و فرمانبرداری از مرشد کامل باشد، به علامت فرمانروایی و برتری قزلباشها بر تاجیکها تبدیل شد (فلسفی، 1344، ج1، ص210).