Abstract:
یکی از تحولات تاریخی ایران عصر سلجوقی برتری یافتن موقعیت قشر اجتماعی موسوم به فقها و اهل شریعت اهل سنت در عرصههای آموزشی و اجتماعی و فرهنگی بود. با این که در مورد این پدیده در شکل گزارههای تاریخی کیفی تحقیقات قابل توجهی صورت گرفته و دیدگاههای مختلفی مطرح شده است، اما ابعاد و مصادیق تاریخی چنین امری به صورت دقیق مورد پژوهش قرار نگرفته است. در این نوشته تلاش شده است که بر اساس یافتهها و روش تحلیل آماری، موقعیت علمای دینی شناختهشدة ایران عصر سلجوقی بر اساس فعالیت آنها در سه زمینه، یعنی فعالیت علمی، مذهب و حوزههای جغرافیایی، نشان داده شود. مبنای کار منابع تاریخی مهم چون الکامل ابن اثیر، المنتظم ابن جوزی، وفیات الاعیان ابن خلکان ، سیاق تاریخ نیشابور عبدالغافر فارسی و الانساب سمعانی بوده است. بر اساس یافتههای پژوهش، عراق عرب و خراسان پررونقترین مراکز حضور و فعالیت علمای دینی در دورة سلجوقی بودهاند و عراق عجم در رتبة سوم قرار داشته است. همچنین از میان علمای دینی شناختهشده، در حدود 80 درصد آنها شافعیمذهب بودهاند. از حیث فعالیت فکری و آموزشی هم در حدود 70 درصد علمای دینی شناختهشده در علم حدیث فعالیت داشتهاند. پیشینة تاریخی، مرکزیت سیاسی خراسان و عراقین عرب و عجم در دورة سلجوقی، تأسیس مدارس نظامیه در شهرهای مهم خراسان و عراق و حمایتهای حکومت سلجوقی از مذهب شافعی و علوم نقلی اهل سنت در به وجود آمدن وضع مذکور تأثیر بسیار زیاد داشته است.
Machine summary:
هرچند اطلاعات و آمار ارائه شده در این تحقیق ، با توجه به آگاهیهای محدود مؤلفان آثار مورد استفاده نسبت به همۀ عالمان علوم دینی و شافعی بودن آنها، به غیر از ابن جوزی فقیه مورخ حنبلی، نمیتواند انعکاس دهنده دقیق و کامل تعداد علمای دینی و عرصه های فعالیت فکری آنها در کل گستره قلمرو سلجوقیان باشد، اما نتایج تحقیق میتواند نشانگر بخشی از واقعیت های جایگاه علوم دینی در دوره سلجوقی باشد.
موقعیت معتزله به عنوان قائلان به رویکردهای عقلی و فلسفی در علوم و باورهای دینی نشان میدهدکه تا چه اندازه ، در قیاس به سده دوم هجری، که عصر رونق جریان معتزله است ، زمینه برای فعالیت ایشان طی سده های پنجم و ششم هجری محدود شده بوده است ، امری که ناشی از غلبه و برتری اهل شریعت ، چون محدثین و فقها، به واسطۀ پیوند و اتحاد این قشر با سیاست های مذهبی قشریگرایانۀ خلافت عباسی و وزرای شافعی - مذهب سلجوقی، چون شخص نظام الملک ، بوده است (بویل ، ١٣٨٩؛ ٤٧ :١٩٧٧ ,Hodgson).
{مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} به لحاظ گرایش مذهبی، از ١٥٠٠ نفر عالم دینی دوره سلجوقی مذکور در الانساب ، ١٤٣٦ نفر شافعی، ٢٤ نفر حنفی، ٢٠ نفر علوی، ٥ نفر مالکی، ٧ نفر حنبلی، ١ نفر از اصحاب محمد بن کرام و ٢ نفر اسماعیلی میباشند، که به مانند دیگر منابع مورد بحث ، کثرت و برتری قطعی تعداد علمای شافعیمذهب را نشان میدهد، پدیده ای که آن را باید ناشی از فعالیت مدارس نظامیه در بخش های مختلف ایران از خراسان تا عراق دانست .