Abstract:
ﮐﺘﯿﺒﻪ و ﮐﺘﯿﺒﻪ ﻧﮕﺎری از ﻫﻨﺮﻫـﺎﯾﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ در ﺛﺒـﺖ وﻗـﺎﯾﻊ ، از ادوار ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﻣﺮﺳﻮم ﺑﻮده اﺳﺖ. ﭘﯿﺸﯿﻨﮥ اﯾﻦ ﻫﻨﺮ ﺑﻪ ﺳﻨﮓ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫـﺎ و اﻟـﻮاح ﮔ ﻠـﯽ ﻣـﯽ رﺳـﺪ . در ﻫﻨﺮﻫﺎی اﺳﻼﻣﯽ، ﮐﺘﯿﺒﻪ ﻧﻘﺶ ﺑﻨﯿﺎدﯾﻨﯽ در ﻣﺘﺠﻠﯽ ﺳﺎﺧﺘﻦ روح ﻣﻌﻨﻮﯾﺖ اﯾﻔﺎ ﻣـﯽ ﮐﻨـﺪ ، ﭼﺮا ﮐﻪ اﯾﻦ ﻫﻨﺮ از ﻣﻨﺸﺄ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﯾﺎ ﺟﻮﻫﺮ ﻣﻌﻨﻮی ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣـﯽ ﮔﯿـﺮد و ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ ﻫﻤﻮاره ﺳﻌﯽ ﮐـﺮده اﻧـﺪ ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از ﺧ ﻄـﻮط و ﮐﺘﯿﺒﻪﻧﮕﺎری ﺣﻀﻮر ﺧﺪاوﻧﺪ را در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺗﺪاﻋﯽ ﮐﻨﻨﺪ؛ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪﺧﺼﻮص در ﻣﮑﺎن ﻫﺎی ﻣﺬﻫﺒﯽ، ﺑﺴﯿﺎر ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﯿﺖ ﺑﻮده و در ﺣـﺮم ﻣﻄﻬـﺮ رﺿـﻮی ﮐـﻪ ﺟﺎﯾﮕـﺎه ﻣﻌﻨﻮی واﻻﯾﯽ دارد ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺸﻬﻮد اﺳﺖ.
در صحن عتیق حرم مطهر رضوی کنتیبه های ارزشمندی وجود دارد که متعلق
به ادوار محتلف تاریخی می باشد. در این مقاله سعی میشود به روش توصیفی و
با استفاده از مطالعات کنایخانهای و مشاهدات میدانی، ضمن بررسی وجه اشتراک
و افتراق ساختارکتیبه ها، آنها را از نظر مضمون و محتوا در هر دور ناریخی
مطالعه کرده و ارتباط بین موضوع با جایگاه آن در بنا نیز بررسی شود.
دستاوردهای پژوهش نشان میدهد کتیبهها علاوه بر نزیین بنا برای تلطیف فضا و
تجلی حضور پروردگار و انعکاس معنوی سخنان اولیای حدا و ادعیه کاربرد داشنه
و باعث ارتباط معنوی بین انسان با پروردگار هستی میشود؟ همچنین با توجه به
مضمون ه رکتیبه, جایگاه حاصی برا ی آن در بنا تعیین شده که از دوران تیموری
به ادوار بعد انتّقال یافته اما با نوجه به فرهنگ و شرایط اجتماعی هر دوران دچار
تغییر و دگرگونی شده است.
Machine summary:
com و افتراق ساختار کت به ها، آن ها را از نظر مضـمون و محتـوا در هـر دورٔە تـاريخي مطالعـه کـرده و ارتبـاط بـين موضـوع بـا جايگـاه آن در بنـا نيـز بررسـي شـود دستاوردهاي پژوهش نشان ميدهد کتيبه ها علاوه بر تزيين بنا براي تلطيف فضـا و تجلي حضور پروردگار و انعکاس معنوي سخنان اولياي خدا و ادعيه کاربرد داشته و باعث ارتباط معنوي بين انسان با پروردگار هستي ميشود؛ همچنين با توجـه بـه مضمون هر کتيبه ، جايگاه خاصي براي آن در بنا تعيين شده کـه از دوران تيمـوري به ادوار بعد انتقال يافته اما با توجه به فرهنگ و شرايط اجتماعي هر دوران دچـار تغيير و دگرگوني شده است .
پيشينۀ پژوهش تاکنون مقالات متعددي دربارٔە کتيبه و کتيبه نگاري انجام شـده کـه معمـولا بـه مباحـث کلي در اين موضوع پرداخته است ؛ ماننـد مقالـه رضـاخانيپـور (١٣٨١) بـا عنـوان «کتيبـه وکتيبه نگاري» و «کتيبه نگـاري» نويسـندگان سـيدامير رجـايي باغسـرخي و سـميه بصـيري (١٣٩١)؛ «اهميت کتيبه شناسي به مثابه سندشناسـي » نوشـته سـيروس نصـرالله زاده (١٣٩٠)؛ «تحول هنر کتيبه نگاري عصر صفوي با توجه به کتيبه هاي صفوي مجموعه حرم مطهر امام رضا(ع )» نويسندگان سيد هاشم حسيني و محمود طاوسي (١٣٨٥)؛ همچنين مقالاتي در باره مباحث محتوايي و مضمون کتيبه ها نيز نوشته شده است مانند: مقالات مهناز شايسـته فـر بـا عناوين «جايگاه قرآن ، حديث و ادعيه در کتيبه هاي اسـلامي» (١٣٨٠) و «بررسـي محتـوايي کتيبه هاي مذهبي دوران تيموريان و صفويان » (١٣٨١).
(به تصویر صفحه مراجعه شود) در ايوان هاي صحن عتيق که بيشتر متعلق به دوران صفويه است ، استفاده از اين نوع کتيبـه بسيار مشاهده ميشود و در داخل هر چهار ايوان کتيبه هايي با مضمون احاديث بـه کـار بـرده شده است .