Abstract:
این مقاله از رساله علمی «ادیبات فارسی و تاجیک در عصرهای دوازدهم « چهاردهم
میلاهی» (بخش اول؛ شهر دوشنبه, ۱۹۷۶) برگزیده شده است. مقاله با روح ماده گرایی که آن
زمان بر اتحاد شوروی حاکم بود به قلم آمده است، با این همه دارای ارزش علمی است و
تنها اندک تصرفی در سبک آن به عمل آمده است.»
Machine summary:
بر اثر برده گرداندن دهقانان(روستائیان)،کاهش نهضتهای کشاورزان، و نیرومند شدن طبقۀ فئودالها دولت مرکزی اهمیت خود را از دست داده، بتدریج به امیرنشینها و سلطاننشینهای جداگانهای تقسیم گردید؛و در مناطقی که مبارزۀ کشاورزان علیه اسارت هنوز ادامه داشت،(مثلا در خراسان و ماوراء النهر)دولتهای متمرکز محلی نظیر سامانیان و غزنونویان پیدا شدند که آنها نیز زیر تأثیر گرایشهای جداییطلبی فئودالها و شورشهای کشاورزان و ضربۀ سلطجویی سلجوقیان در قرنهای دهم و یازدهم میلادی از هم پاشیدند.
اسماعیلیان اعلام داشتند که امام مهدی خیلی پیش از این روزگار از آسمان فرود آمده است و ازاینرو شخصی را«مهدی»عنوان کردند که گویا از نسل اسماعیل،یعنی علی(ع) و حتی خود حضرت محمد(ص)بود.
اسماعیلیه در ایران و آسیای مرکزی در قرنهای دهم و دوازدهم میلادی شکل مبارزۀ تاریخی را گاهی عقاید مذهبی مشخص میکند؛و این اندیشه در تاریخ جنبشهای اسماعیلی در ایران و آسیای مرکزی نیز قابل تطبیق است.
در واقع دگماتیک دولت فاطمیان،بویژه تعلیمات«امامت متداوم»و همچنین ویژگیهای تفکرات مذهبی مردم ایران و آسیای مرکزی،سبب شدند که کلیۀ جنبشهای اسماعیلی در قرنهای دهم- یازدهم میلادی در این سرزمینها با فعالیتهای گماشتگان مصری درآمیزند که آنها را بیشتر به خاطر«امام زمان(عج)و«مجریان دین حق» میپذیرفتند.
در این روزگار،فعالیت ناصر خسرو شاعر و مبلغ برجستۀ اسماعیلی نیز در سالهای 40-50 قرن یازدهم میلادی جریان داشت که در این مورد در صفحات بعد سخن خواهیم گفت.
از بسیاری از جزئیات سفرنامۀ ناصر خسرو میتوان حدس زد که او قبل از سال 1405 میلادی پنهانی اسماعیلی شده بود،و به طور کلی او از دوران جوانی به مسائل دینی و فلسفی توجه داشت،و این گمان ما را،قصیدهای از او قوت میبخشد.