Abstract:
سازمان اداری ایران در دوره قاجاریه با اقتباس از تشکیلات اداری دوره صفویه شکل گرفت و همگام با تثبیت حکومت قاجاریه و توسعه روابط خارجی، به سرعت گسترش یافت. بخش زیادی از این گسترش تشکیلات مربوط به دوره طولانی حکومت ناصرالدین شاه قاجار است. در دوره ناصری نه تنها گستره این تشکیلات افزایش یافت ، بلکه تغییرات زیادی نیز در بدنه و ساختار آن بروز کرد. بخش مهمی از این تغییرات در حوزه وزارتخانه ها و مربوط به شکل گیری هیئت وزرا بود. شناسایی این تغییرات و زمینه ها و عوامل موثر بر بروز این تغییرات، و ارزیابی اندیشه دید گاه های انتقادی نخبگان دوره ناصری در این خصوص ، مهمترین مساله این تحقیق است.
این بررسی با اتکا و استناد به داده های تاریخی موجود و با روش توصیفی- استدلالی و در حوزه مطالعات کتابخانه ای صورت گرفته است.
دستاوردهای تحقیق نشان داد : رفع آشفتگی های تشکیلات اداری، افزایش جایگاه و توانمندی حکومت قاجارها – که بواسطه شکستهای سیاسی و نظامی از روسها و انگلیس ها به شدت تضعیف شده بود - اقتباس از تشکیلات اداری غرب را که حاصل سفرهای ناصرالدین شاه و برخی درباریان به اروپا بود و در نهایت اندیشه های اصلاحگرایانه و تجدد خواهی در میان برخی شخصیتهای سیاسی و اداری دوره ناصری، از مهمترین عوامل بروز این تغییرات بوده است.
Machine summary:
یاکوب ادوارد پولاک ، ســفرنامه (ایران و ایرانیان )، ترجمۀ کیکاووس جهانداری (تهران : خوارزمی ، ١٣٦١)، ص ٢٧٤؛ محمد جعفــر خور موجی ، حقایق الاخبار ناصری، محقق و مصحح حســین خدیو جــم (تهران : زوار، ١٣٤٤)، ص ٢٣٩-٢٣٨؛ احمد خان ملک ساسانی ، سیاستگران دوره قاجار، ج ١ (تهران : انتشارات هدایت با همکاری انتشارات بابک ، ١٣٣٨)، ص ٢١-١٧.
١١٦ ملکــم معتقد بود بایــد مجموع ترقیبات مغرب را اخذ کرد، آن جا کــه صحبت از کابینه وزرا به میان می آورد، «اســتقرار وزرای متعدد در دولت ایران [را] بلاحرف بزرگترین » کارها می دانست که می توانست فواید مالی زیادی بدنبال داشته باشد؛ هرچند او متوجه این امر نیز بود که لوازم این کار در ایران هنوز فراهم نیست و توصیه می کرد برای این که حکومت دوباره به «بلیۀ عظمی » صدارت گرفتار نشود باید مجلس تنظیمات تداوم کابینه وزراء را تضمین کند.
حجت الله اصیل ، رساله های میرزا ملکم خان نظم الدوله (تهران : نشر نی ، ١٣٨٨)، ص ٤١ – ٤٠.
با شــاه در میان گذاشت که هر چند ترتیب وزارتخانه ها برای ملاحظات داخلی خیلی خوب است ، «اما نســبت به ملاحظات دول فرنگســتان خیلی غریب و به کلی نقطه مقابل اصول اداره است ، وضع و ارتباط حالیۀ وزارت های ما در نظر فرنگی ها به عینه مثل این اســت که ما می خواهیم امور دولت را درهم و مغشــوش نمائیم .