Abstract:
«شاهداعی شیرازی» یکی از شاعرانِ عارف و از مبلّغان اندیشة وحدت وجودی ابن عربی در قرن نهم است که آثار متعدّدی به نظم و نثر از وی باقی مانده است. یکی از آثار منظوم وی «ستّة شاه داعی» است. مثنوی «چهارچمن»، چهارمین منظومه از ستّۀ شاه داعی شیرازی است که شاعر در سرودن آن به طور ضمنی به آثار پیشین، ازجمله «منطقالطیر» عطار نظر داشته است. از آنجا که دربارۀ این مثنوی و افکار و اندیشههای شاه داعی در آن، تاکنون پژوهشی صورت نگرفته است، در این مقاله با بهرهگیری از روش توصیفی ـ تحلیلی و کتابخانهای، تأثیرپذیری سرایندة این مثنوی از متقدّمان، به ویژه عطّار، مطمح نظر قرارگرفتهاست. شاه داعی علاوه بر ساختار اثر (استفاده از شیوۀ مناظره و قالب داستان منظوم، انتخاب شخصیّتهای داستان و...) از نظر پرداختن به هفت وادی سلوک و مبحث وحدت وجود از عطّار تأثیر پذیرفته است. حاصل سخن این که، پیروی شاه داعی از ابن عربی و بازتاب چشمگیر اندیشۀ هستیشناختیِ وی در ساختار اثر، از جمله در بسامد واژهها و اصطلاحات و همچنین در محتوا قابل تأمّل است. مثنوی «چهارچمن» با وجود تأثیرپذیریهایی که داشته است، از نظر ساختار هنری و ادبی، اثری ابداعی و مستقل است؛ چرا که سراینده با بهرهگیری از قوة تخیّل خویش توانسته است، اندیشههای پراکندۀ پیشینیان را در شیوۀ شاعری خود ذوب کرده و اثری جاودانه خلق کند
Shah DaeiShirazi is one of the mystic poets and missionaries of IbnArabis pantheism in 9th century and there are several works of him left in verse and prose. One of his verses is titled Shah Daeis Six Collections. ChaharChaman couplet is his fourth verse, in which the poet has considered implicitly his earlier works such as Attars MantequlTeyr. Since no study has ever been conducted on this couplet and that of Shah Daeis thoughts, the present study is an attempt to study how the earlier poets influenced the poet, especially Attar, using descriptive- analytic and library method. In addition to the structure (debate within versified story and characters), Shah Daei is influenced by Attar concerning seven valleys of spirituality and pantheism. The fact that Shah Daei followed IbnArabi with the obvious reflection of his ideology on the work including the frequency of terms and the content make up the center of his attention. Despite the influences, ChaharChaman couplet is an innovative work regarding artistic and literary structure because the poet was able to melt up the scattered thoughts of his earlier poets in his own style using the imagination and create an eternal work of art.
Machine summary:
هرکه دارد درون دلی دانا نپرستــد خــدا علیالعمیا مرتضی گفت: من خدا دیدم وانگهش از یقین پرستیـدم چون علی گر نمیتوان دیدن در خور خویش کم ز پرسیدن گرنه در بند کشف و تبیینی سر فرو بردهای چه میبینی (همان: 160) از آنجا که از ابتدای منظومه، مهمترین خارخار و انگیزة «شوق» رسیدن به چیستی حقیقت است، در پایان چمن چهارم، داعی به زیبایی هرچه تمامتر معرفت را تعریف کرده است: معرفت نزد اهل باطن چیست؟ آنکه حق باقی است و عالم نیست آنکه این نیست هست از یک رو هست گر هست عین هستی او آنکه زان رو که ممکنالذاتست نیست چیزی که اعتباراتست آنکه آری گذر ز دار غــرور از برای وقــوع انالنور آنکه هم از وجوب و هم زامکان مظهـر هر دو حضرتست انسان آنکه آیینــۀ خـداست بشــر به قضا و قدر به خیر و به شر هرچه خواهی از آدمی میجوی در جهــان بهر آدمی میپوی آدمی گــو و لیک در عالـم کو فتـد آدمی به عالم کم (همان: 177) 3-2-4.
گر پلیدی گم شود در بحر کل در صفات خود فرو مانده به ذل لیک اگر پاکی در این وادی شود از وجود خویش ناپیــدا شــود جنبش او جنبش دریا شــــود او چو نبـــود در میان زیبـا بود نبود او و او بود، چون باشـد این از خیال و عقل بیرون باشد این (همان) شاه داعی شیرازی در مثنوی چهارچمن، توجه و تأکید خاصی روی این وادی (فقر و فنا) دارد.