Abstract:
چگونگی بازنمایی خود و دیگری همواره در کانون توجه پژوهشگران عرصه های گوناگون و به طور خاص، نشانه شناسی و تحلیل گفتمان، بوده است. پژوهش حاضر با هدف مطالعه ی چگونگی بازنمایی خود ایرانی و دیگری غیر ایرانی در رمانهایی که در سالهای 1340 تا 1357 به رشته تحریر درآمده اند، و نیز یافتن پاسخ این پرسش که آیا در رمان های این دوره، تقابل خود/دیگری با تقابل فرهنگ/نافرهنگ همپوشانی دارد یا خیر، نگاشته شده است. از رمانهای پرشمار این دوره، سه رمان تنگسیر (1342)، سووشون (1348) و همسایه ها (1352)، به سبب حضور پررنگ دیگری غیر ایرانی در آنها، انتخاب شدند. نظریه های نشانه شناسی فرهنگی و رویکرد تحلیل گفتمان تاریخی چارچوب نظری پژوهش حاضر را تشکیل میدهند. نتایج پژوهش گویای آن است که در سپهر نشانه ای ایران سالهای 1340 تا 1357، جایگاه دیگری از زاویه دید مردم و از زاویه دید حکومت متفاوت است و این تفاوت به تقابل مردم و حکومت می انجامد که گویای اهمیت دیگری غیر ایرانی در سپهر نشانه ای ایران این سالهاست. از زاویه دید مردم، دیگری دشمن و متخاصم است اما از زاویه دید حکومت، دیگری قدرتی است که خود به آن وابسته است. بر اساس یافته های پژوهش حاضر، در رمانهای این دوره، بازنمایی خود به مثابه فرهنگ و دیگری به مثابه نافرهنگ، یا، به عبارت دیگر، همپوشانی دو تقابل خود/دیگری و فرهنگ/نافرهنگ وجود ندارد.
Machine summary:
بر اسـاس یافتـه هـای پژوهش حاضر، در رمان های این دوره ، بازنمایی خود به مثابۀ فرهنگ و دیگـری به مثابۀ نافرهنگ ، یا، به بیان دیگر، همپوشانی دو تقابل خود/ دیگری و فرهنـگ / نافرهنگ وجود ندارد.
بـه ایـن منظور، سه رمان برجستۀ دورة چهـارم ادبیـات داسـتانی ایـران (١٩٦١-١٩٧٨)، تنگسـیر ( ,Chubak ١٩٦٣)، سووشون (١٩٦٩ ,Daneshvar) و همسایه هـا (١٩٧٣ ,Mahmoud)، را برگزیـدیم ، بـه ایـن سبب که در آن ها دیگری حضوری پررنگ دارد.
اطهاری نیک عزم (٢٠١٣ ,Athari Nikzzm) بـا اسـتفاده از روش نشـانه شناسـی اجتمـاعی بـه بررسـی شـیوه هـای گونـاگون ظهـور دیگـری در داسـتان هـای کوتـاه زن زیـادی جـلال آل احمـد پرداختـه و نشـان داده اسـت کـه «آن چـه بـه مـن شخصیت های داستان معنا می دهد، حضور دیگری است ».
در رمان های این دوره استفاده از ضمیر «ما» راهکار ارجاعی مهمی بـرای مرزگـذاری و ایجـاد تقابل میان خود و دیگری است ، زیرا در همۀ نمونه ها در کنار ضمیر «ما»، به دیگری غیر ایرانی نیـز اشاره شده است .
250-251 همان طور که یافته های این تحلیل نشان می دهند، کاربرد ضمایر ما و آن ها برای دسته بندی و ایجاد تقابل میان خود ایرانی و دیگری غیر ایرانی در رمان ایـن دوره نظـام منـد و معنـادار اسـت .
بنـابراین ، در پاسـخ بـه ایـن پرسـش کـه آیـا در بازنمـایی هـای رمان های تنگسیر، سووشون و همسایه ها، دیگری به مثابۀ نافرهنگ بازنمایی شده است یا خیر، باید بگوییم که پاسخ این پرسش از زاویۀ دید دو گفتمان مردم و حکومت متفاوت است .
Keywords: Persian Novel, the Self/the Other, Culture/Nonculture, Cultural Semiotics, Discourse Historical Approach