Abstract:
کتاب هزار و یک شب، از معروفترین منابع ادبی و داستانی مربوط به حوزه فرهنگی مشرق زمین در گستره جهانی ست آن چنان که علی رغم تخیلی بودن داستانهایش، همواره یکی از مهمترین تصویرکنندگان فضای فرهنگی و اجتماعی شرق به شمار آمده و از محورهای اصلی نگرشها و گرایشهای شرق گرایانه در هنر و ادبیات و علوم انسانی بوده است. گرد آمدن داستانها و حکایتهایی از سرزمینها و اقوام گوناگون در این کتاب، به ویژه یادآور گستره پهناوری ست که آن را به عنوان ایران فرهنگی می شناسیم؛ و البته یافتن نشانه های نفوذ فرهنگ ایرانی و بازتاب گنجینه های غنی ادبی آن در کتاب هزار و یک شب، از طریق ریشه یابیهای تاریخی، ادبی و زبان شناختی، کاملا امکان پذیر و قابل اثبات است. هم زمان با ترجمه شدن و انتشار این کتاب به زبانهای غربی، تصویرگریهایی نیز به منظور ترسیم و تجسم فضای داستان های آن انجام گرفت که اساس بیشتر آنها، به دلیل سابقه آشنایی هنرمندان اروپایی با متصرفات عثمانی و پیدایش سبک شرق گرایی (Orientalism) در نقاشی، مبتنی بر همین شیوه بود. از این روی، برخلاف جنبه های ادبی داستانها و شاید از همه مهمتر راوی آنها که شهرزاد قصه گو نام داشت و اسمی کاملا ایرانی به شمار میرفت، اثر کمتری از فضای ایرانی در تصویرگریهای انجام گرفته برای این کتاب یافت میشد.
از این رو، کتاب هزار و یک شب که تحت نظارت استاد صنیع الملک غفاری تصویرگری شده ، به جهت بازنمایی ویژگیهای فرهنگی ایرانی، از جمله نوع پوشش و لباس، سبک زندگی، معماری و تزیینات داخلی و خارجی وابسته به آن، اصول زیباشناختی نگارگری ایرانی و مشخصه های هنری دوره مصور شدن کتاب (دوره قاجار) در ایران، اهمیت فراوان دارد. مقاله حاضر، سعی بر آن دارد تا با بررسی چند نمونه از نگاره ها و تصاویر کتاب یاد شده، این ویژگیهای خاص هنری را تحلیل و نشانه هایی از خلاقیت و جذابیتهای انعکاس یافته در آنها را برای مخاطبان علاقه مند و نکته سنج، آشکار سازد.
Machine summary:
و لباسهای ویژه رزم و بزم و پوشاک بیگانگانی که در آن هنگام به ایران رفت و آمد داشته اند، همه و همه در کنار مردم و اشخاصی که به این ابزارها و اشیاء معنایی خاص میدهند و از آنها استفاده میکنند، سند و مرجع بسیار خوبی است تا پژوهشگران و هنرمندان امروزی با نگاهی دقیق و هنرمندانه، دانش و تجربه و تیزبینی هنرمندان آن عصر را دستمایه کار خود قرار دهند.
در بسیاری از نگارهها، ژرفانمایی (پرسپکتیو) در برخی صحنهها به شکل علمی و ریاضی آن رعایت شده است (مانند صحنه چراغانی شهر)، در حالیکه در برخی تصاویر دیگر چنین چیزی دیده نمیشود و پرسپکتیو نمایش داده شده از نظر اصول ریاضی و هندسی، اشکال بارز دارد.
البته باید توجه داشت که اکنون در شرایط و زمانه نگارگر کتاب نبوده و نیستیم، اما آوردن این دو تصویر در کنار هم و نگاه ماهیگیر در تصویر قبلی به سوی کادر کناری، این شبهه را در ذهن بیننده بیخبر از متن داستان ایجاد میکند که این ماهیها از همان نهر صید شدهاند، ضمن اینکه به چهار رنگ بودن ماهیها (سرخ و سفید و زرد و کبود) در این تصویر اشاره نشده است.
در (صحنه سوم) نیز غلامان در حال گفتگو تصویر شدهاند و چهره آنها حکایت از پلیدی و ناپاکیشان دارد (مطابق متن داستان و حکایتی که هر یک از خود تعریف میکند).
نتیجهگیری کتاب هزار و یک شب، تصویرگری شده در زمان قاجار و در کارگاهی با نظارت استاد صنیعالملک غفاری، از جهت حفظ شدن به صورت کامل در ایران، تعداد قابل توجه مجالس و صفحات تصویرگری شده و منحصر بهفرد بودن در میان سایر ترجمهها و نسخههای تصویرگری شدة این کتاب، حائز اهمیت فراوان است.