Abstract:
متنهای زردشتی فارسی میانه که پس از واژگونی شاهنشاهی ساسانیان و در سده سوم هجری/ نهم میلادی، بر بنیاد ترجمهها و تفسیرهای اوستای روزگار ساسانیان تدوین و گردآوری شدهاند، برای شناخت دین، فرهنگ و تاریخ ساسانیان اهمیت چشمگیری دارند. یکی از این متنها، کتاب بندهشن (= آفرینش آغازین/ آفرینش بنیادین) است که گنجینهای از دانش و آگاهیهای زردشتی است و بسیاری از اسطورهها و افسانههای کهن ایرانی را از نابودی دور نگاه داشته است. احتمالا گردآوری و تالیف اولیه این کتاب در پایان دوره ساسانیان انجام شده بود، اما مدون نهایی بندهشن در سده سوم هجری، با بهرهگیری از منابع گوناگون دینی و تاریخی آگاهیهای دیگری به این کتاب افزوده است. در فصل ۳۳ بندهشن به نام «درباره گزندی که هزاره هزاره به ایرانشهر آمد،» چکیدهای از تاریخ ایرانیان از آغاز آفرینش تا آمدن تازیان به ایرانشهر و مرگ یزدگرد سوم آمده است و آنگاه بر بنیاد پیشگوییهای زردشتیان، سرنوشت آینده ایرانشهر تا پیدایی سوشیانس گزارش شده است. آگاهیهای درست این فصل درباره کوشش اردشیر بابکان برای نابودی کذگ خوتایان (= ملوک الطوایف) و آراستن دوباره دین زردشتی؛ جنگهای شاپور دوم با تازیان؛ خشکسالی هفت ساله دوره پیروز و تاخت و تازهای هپتالیان؛ پیدایی مزدک در دوره قباد و نابودی او با پایمردی خسرو انوشیروان و نبرد او با هونها، و سپس آمدن تازیان به ایرانشهر در دوره یزدگرد سوم تا مرگ او، همگی بر بنیاد خوداینامگ (تاریخ ملی ایرانیان) نگاشته شدهاند، و ازاینرو باید بندهشن را چنان منبعی سودمند برای مطالعه تاریخ ساسانیان نگریست.
Machine summary:
کارنامۀ اردشیر بابکان ، با متن پهلوی ، آوانویسی ، ترجمۀ فارسی و واژه نامه ، ترجمۀ بهرام فره وشی (تهران : دانشگاه تهران ، ١٣٧٨)، ٥ ـ ٣؛ ارداویراف نامه (متن پهلوی ، حرف نویسی ، آوانویسی ، ترجمۀ متن پهلوی ، واژه نامه )، ترجمه و تحقیق : ژاله آموزگار (تهران : معین ـ انجمن ایرانشناسی فرانسه ، ١٣٨٢)، ٤٣ ـ ٤١؛ فرنبغ دادگی ، بندهشن ، ١٤٠؛ شهرام جلیلیان ، نامۀ تنسر به گشنسپ : پیشگفتار تاریخی، زندگینامۀ تنسر و تاریخ گذاری نامۀ او، متن ، یادداشت ها، واژه نامه (اهواز: دانشگاه شهید چمران اهواز، ١٣٩٦)، ٧٥ ـ ٧١؛ ابوحنیفه احمد بن داود دینوری ، اخبار الطوال ، ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی (تهران : نشر نی ، ١٣٧١)، ٦٤؛ محمد بن جریر طبری ، تاریخ طبری یا تاریخ الرسل و الملوک ، ج ٢، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده (تهران : بنیاد فرهنگ ایران ، ١٣٥٢)، ٤٩٤ ـ ٤٩٣؛ حسن بن حمزة اصفهانی ، تاریخ پیامبران و شاهان ، ترجمۀ جعفر شعار (تهران : بنیاد فرهنگ ایران ، ١٣٤٦)، ٤١ ـ ٣٩؛ حسین بن محمد ثعالبی مرغنی ، شاهنامۀ کهن : پارسی تاریخ غرر السیر، ترجمۀ محمد روحانی (مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد، ١٣٧٢)، ٢٦٢؛ عبدالحی الضحاک ابن محمود گردیزی ، زین الأخبار، به مقابله و تصحیح و تحشیه و تعلیق عبدالحی حبیبی (تهران : بنیاد فرهنگ ایران ، ١٣٤٧)، ١٧؛ تجارب الامم ِ فی اخبار ملوک العرب و العجم ، به کوشش رضا انزابی نژاد و یحیی کلانتری (مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد، ١٣٧٣)، ١٦٩ ـ ١٦٨؛ مجمل التواریخ و القصص ، به تصحیح محمدتقی بهار (تهران : دنیای کتاب ، ١٣٨٣)، ٥٨ ـ ٥٦.