Abstract:
وقف یکی از سنتهای نیکو در دین مبین اسلام است که ثمرههای اجتماعی و رفاهی آن میتواند زمینۀ حیات بهتر را برای نسلهای آینده فراهم کند. وقف کارکردهای فراوانی در زمینههای مذهبی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، حقوقی و... دارد که مهمترین آنها، فقرزدایی از سطح جامعه، تعدیل ثروت و کنترل آن است، و در یک کلمه باعث ایجاد عدالت اجتماعی میشود. بررسی ابعاد وقف و تحلیل اجزای ساختاری وقفنامههای کشفشده سبب میشود تا نقشهای گوناگون سنت وقف در جامعه مشخص شود. در این پژوهش سعی شده وقفنامۀ خواجه حاجی معزالدین معروف به «خواجه ملک» فرزند حاج آقا علی از اعیان و خیرین مشهور طاهرآباد در قرن یازدهم هجری، از حیث ساختار و محتوا، تحلیل و بررسی شود و ابعاد گوناگون و کارکردهای آن در شمار سند حقوقی و مادی، از جهات گوناگون فرهنگی، اجتماعی، مذهبی، سیاسی، زبانی و ادبی، تاریخی و... معرفی و تبیین شده، ارزشهای مذکور در مجال این مقاله، بازنمایی شود. در واقع، شناخت آدابورسوم اجتماعی هر عصر و سنتهای جاری در آن دوره (آشنایی با سنت وقف و شیوۀ آن، هدف و ساختار وقفنامهها)، شناسایی برخی از واقعیات و حقایق تاریخی، آشنایی با مختصات زبانی و ادبی هر دوره به دور از هر گونه تحریف و تبدیل، و شناخت گوشههایی از زندگی واقف، از مهمترین دستاوردهای تحلیل و بررسی ساختار وقفنامههاست که بدین وسیله نهتنها میتوان از آثار نیک و موقوفات باارزش خیران ارجمند، یاد کرد بلکه میتوان سنت حسنۀ وقف را بهعنوان سنتی ماندگار در جامعه، پویا کرد.
Waqf is an Islamic tradition. It’s sociological outcome and the welfare it provides, can prepare the grounds for a better life for future generations. Waqf has many functions in religious, cultural, sociological, economical, and legal aspects. Its most important function is eradicating poverty from the society, and adjusting and controlling the wealth. In other words, Waqf forms social justice. Analyzing aspects of Waqf and the components of discovered deeds of endowment, identifies roles of this tradition in the society. This study attempts to analyze the deed of endowment written by Haj Moez al-Din, also known as Khaje Malek, on the level of form and meaning, in order to find and demonstrate its various functions and aspects as a legal and physical document. This document is analyzed from cultural, social, religious, political, historical, and linguistic point of view. Khaje Malek was the son of Haj Ali, one of the famous nobles and benefactors of 11th century (A.H) in Taher-Abad. In fact, gaining information about the customs and traditions of each era (learning about Waqf, its way and goal, and the structure of deeds of endowment), historical facts and events, language and literature (without any changes or distortions), and the life of benefactors are some the most important benefits of analyzing the structure of deeds of endowment. These analyses can serve not only as a remembrance of the great endowments made by amazing benefactors, but also as a revitalizer of Waqf as a good tradition in the society.
Machine summary:
پیشینۀ پژوهش دربارۀ مفهوم و ماهیت وقف و کارکردهای گوناگون فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و مذهبی آن، پژوهشهای فراوانی انجام شده است؛ برای مثال، احمدی در مقالۀ «کارکرد موقوفات در گسترش مراسم مذهبی دورۀ صفوی» (1385) با محور قرار دادن اسناد وقفنامههای برجایمانده از دورۀ صفویه در سه شهر اصفهان، کرمان و مشهد درصدد برآمده تا کارکرد و نقش موقوفات را در گسترش مراسم مذهبی جامعۀ آن دوره تبیین نماید؛ همچنین شاهحسینی در مقالۀ «سنجش تطبیقی وقف طی دورههای قاجاریه و پهلوی» (1390)، پیشینۀ وقف و شکلگیری فضاهای وقفی در شهر تهران را بررسی کرده و به این نتیجه رسیده است که نخستین وقف، قنات مهرگرد بوده که توسط بانویی زرتشتی آغاز شده و بعد از اسلام با اشکال متنوعی شامل اماکن مذهبی، مسکونی، تجاری، فرهنگیـ آموزشی، بهداشتیـ درمانی، تجهیزات زیربنایی، مستغلات و اموال منقول در قالب وقفهای سنتی تا بنیادهای عظیم خیریۀ وقفی ادامه داشته است.
کارکرد مذهبی با تأکید بر رعایت آداب و مستحبات شرعی کارکرد مذهبی یکی از مهمترین کارکردهای وقفنامۀ خواجه ملک است که اغلب در شمار مشترکات وقفنامهها محسوب شده و نشان میدهد که واقف تا چه اندازه به اصول و قوانین و الزامات شرعی پایبند و متعهد بوده است؛ برای مثال، واقف با توجه به اعتقادات و باورهای خود، وقفنامه را با نام خداوند متعال و حمد انبیا و اولیای الهی آغاز کرده تا بدین وسیله سنت آغاز هر کار با نام و یاد خداوند متعال را نهادینه کند؛ چنانکه در وقفنامه آمده است: «بسم الله الرحمن الرحیم الحمدلله الذی جعل الجنة دار المتقین والصلاة والسلام علی سید المرسلین محمد مصطفی و آله و عترته انبیاء و الاوصیاء خصوصاً امیرالمؤمنین و اولاده الطاهرین؛ اما بعد غرض از تحریر این کتاب ثواب شرعیة القواعد الارکان ربانی...