Abstract:
طبقاتالصوفیۀ خواجه عبدالله انصاری (قرن پنجم) و تذکرةالاولیاء عطّار (قرن ششم) و نفحاتالانس جامی (قرن نهم) از جمله تذکرههای مدونی هستند که نویسندگان آنان در سه دورۀ متوالی، با هدفی مشترک که همانا تعلیم مبانی تصوف بود و البته مطابق با مشخصههای فکری متفاوت، به تبیین ابعاد شخصیت مشایخ و از جمله ابراهیم ادهم پرداختند. ابراهیم ادهم از صوفیان بزرگ قرن دوم بود که به دلیل نقش بسزای او در تحول مبانی زهد و گوشهگیری، مورد توجه تذکرهنویسان قرارگرفته است. در این پژوهش، ضمن نگاهی به آثار تاریخی و آثار صوفیان تا روزگار جامی به بررسی تطبیقی شخصیت این صوفی بزرگ در این سه اثر پرداختهایم. حاصل این بررسی نشان میدهد در طبقاتالصوفیه بعد صوفیگری ابراهیم ادهم محوریت دارد و انصاری چه بسا به سبب مبانی اعتقادی خود، بعضی از صوفیان را بر ابراهیم ادهم ترجیح داده است و او را صوفی زاهد و متوکل میداند. در تذکرةالاولیاء، بعد انسانی ابراهیم ادهم برجستـه شده و از او به عنوان فردی پوینده در مسیر انسانیت و آزاداندیش و مبارزی مردمی یاد شده است. در عین حال، جامی سعی میکند صرفاً ابراهیم ادهم را به صورت یک صوفی اخلاق مدار به تصویر بکشد. در این مقاله، به دلایل احتمالی این تصاویر متفاوت نیز اشاره شده است؛ از جمله اینکه خواجه عبدالله انصاری بیشتر تصوف و راه و رسم صوفیانه را مد نظر داشته و عطّار نگاه هنریتر دارد و جامی روش استدلالیتر را میپسندد.
Tabaghat Sufia of Ansari (fifth century) and Tazkirat al-Awliya of Attar (sixth century) and Nafahaat ol-Ons of Jami (ninth century) are among the biographies written in three consecutive periods with the sole purpose of teaching the basics of Sufism according to the intellectual attributes. These works explore the personality traits of some scholars including Ibraham Adham. Adham was one of the great Sufis of the second century. He has attracted the attention of biographers due to his significant role in the evolution of the principles of asceticism. This study casts a look at the historical works of Sufis until the time of Jamie and focuses on the Sufi character of Ibraham Adham and some of his beliefs comparatively as presented in the above-mentioned biographies. The results of the study show that Sufism is central to Adham’s character, and Ansari prefers him to other Sufis as an ascetic and a rhetorician. In Tazkirat al-Awliya, however, the humanity side of Adham is highlighted, and he is considered as a man who is on the path of humanity, free thinking, popular campaign and morality.. This study also provides possible reasons for the difference of attitudes in this regard. As a general finding, Ansari is more concerned with Sufism and Sufi ways, Attar deals more with artistic aspects and Jami prefers reasoning approaches.
Machine summary:
بررسی تطبیقی شخصیت ابراهیم ادهم در سه تذکرۀ «طبقات الصوفیه ، تذکرۀ الاولیاء و نفحات الأنس » (مقالۀ پژوهشی) حکیمه دانشور دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد دکتر محمد تقوی 1 دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد دکتر مریم صالحی نیا استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد چکیده : طبقات الصوفیۀ خواجه عبدالله انصاری (قرن پنجم ) و تذکرۀ الاولیاء عطار (قرن ششم ) و نفحات الانس جامی (قرن نهم ) از جمله تذکره های مدونی هستند که نویسندگان آنان در سه دورۀ متوالی، با هدفی مشترک که همانا تعلیم مبانی تصوف بود و البته مطابق با مشخصه های فکری متفاوت ، به تبیین ابعاد شخصیت مشایخ و از جمله ابراهیم ادهم پرداختند.
١-٢ پیشینۀ تحقیق در دهه های اخیر، مقالات فراوانی در بارۀ ابراهیم ادهم به نگارش درآمده است که برخی به تحلیل و مقایسۀ یک حکایت از او در آثار مختلف پرداخته اند، از جمله هاتفی مجومرد و دیگران در مقالۀ «یک حکایت و هفت روایت از توبۀ ابراهیم ادهم «( ١٣٩٦) چگونگی توبۀ او در هفت اثر از مستملی بخاری، ابوالقاسم قشیری، هجویری، انصاری، عطار، مولوی و کمال الدین حسین گازرگاهی مقایسه و ساختار روایی این روایات و شباهت ها و تفاوت های آنها به لحاظ میزان توجه به عناصر داستانی، بررسی شده است .
شیوۀ گزارش و انتخاب بخش های زندگی مشایخ و از جمله ابراهیم ادهم نیز با توجه به اهداف جزئیتر نویسندگان و ضرورت های زمان متغیر شده است ؛ برای مثال ، خواجه عبدالله انصاری طبقات الصوفیه را برای ارشاد و تعلیم مریدان و شاگردانش بیان میکرد و قصد تألیف کتاب را نداشته و این مطلب تأثیر بسزایی در ساختار کلی اثر وی گذاشته است یا به سبب صبغۀ مذهبی داشتن ( تأکید بر مذهب حنبلی)، روش کار خود را بر نقد و تحلیل و تفسیر قرارداده است .