Abstract:
سفال پدیدهای فرهنگی است و نقش آن بهعنوان بیانی نمادین و تمثیلی، وسیلهای برای انتقال اندیشه و اعتقادات بوده است. پرنده از جمله موجوداتی است که بهعلت حضور تنگاتنگ در زندگی انسانها و مجاور بودن زیستگاه آن با زیستگاه انسان، نقش آن همواره توسط انسانها ترسیم شده است. در این مقاله سعی بر آن است که به بررسی نقوش و مضامین پرندگان دورۀ پیش از تاریخ و همین طور پرندگان دورۀ اسلامی در ایران پرداخته شود. پرسش این است که نقوش پرندگان در دورههای پیش از تاریخ و همین طور در دورۀ اسلامی چه اعتقادات، مضامینی و باورهایی را بیان میدارند و آیا این مضامین در این دورهها یکسان بوده است یا خیر؟ همچنین سعی بر این است که وجوه اشتراک و افتراق در طراحی فرم، نمادپردازی و انتقال پیام نقوش پرندگان در این ادوار بررسی گردد. این پژوهش به روش توصیفیتحلیلی انجام و اطلاعات مورد نیاز بهصورت کتابخانهای جمعآوری شده است. نتایج این پژوهش نشان میدهند که نقوش پرندگان در سفالهای پیش از تاریخ فقط جنبۀ نمادین و تزیینی نداشته، بلکه بازتابی از اعتقادات معنوی و یاری جستن از نیروهای ماورایی پرنده در طبیعت بوده است؛ اما سفالهای دورۀ اسلامی بیشتر نشان از نمادین بودن این نقوش دارد و جنبۀ تزیین در آن بسیار پررنگ است. در دوران پیش از تاریخ باآنکه هنرمند نقوش را به حالت طبیعی نزدیک ساخته است، آنها بسیار انتزاعیاند و در نقوش اسلامی، هنرمندان این دوره کوشیدهاند که عالم خیال را در آفرینش نقوش خویش به کار گیرند، بهطوری که حتی طرح ترکیبی پرنده و انسان نیز به چشم میخورد. در کنار تضادها، اشتراکاتی نیز دیده میشود؛ از جمله اینکه این سفالها بهعنوان بستری برای ثبت اعتقادات روزمره برگزیده شدهاند. در واقع کاربست باورهای بنیادین، در ظروف عامیانه قابل مشاهده است و در هر دوره، نقوش پرنده حامل پیامهای نمادین و اعتقادی بودهاند.
Pottery is a cultural and artistic phenomenon and its role as a symbolic as well as allegorical expression has been a means of conveying ideas and beliefs. The bird is one of the creatures whose motif has been drawn by human because of the close and constant presence in human life and proximity of its habitats to human dwelling. This research aimed at reviewing the motifs of ancient birds as well as birds of the Islamic period in Iran. Indeed, the present study seeks to discover which ideas, beliefs and themes emerged in ancient times as well as in the Islamic period, and also scrutinizes whether these themes were same in these periods. Moreover, the research attempts to find out the commonalities and differences in the design of the form, symbolism, and message transmission of bird motifs in these periods. This research is descriptive-analytical and the required data has been collected in a library method. The results show that the use of bird motifs in ancient pottery was not only symbolic but also a reflection of spiritual beliefs and seeking help from the bird's natural power in nature. However, motifs of birds in Islamic period show the symbolism of these motifs. Although the artist in ancient times made the designs seem natural, motifs seem very abstract; meanwhile, the opposite can be observed in Islamic motifs. In addition to the mentioned contradictions, commonalities can be seen among these pottery. For instance, these pottery were at the heart of people daily lives in both periods.
Machine summary:
مقايسۀ تطبيقي فرمشناسي و نمادشناسي نقوش پرنده بر روي سفالهاي پيش از تاريخ و سفالهاي دورٔە اسلامي در ايران * عاطفه اثنيعشري تاريخ دريافت : ۱۴۰۰/۷/۲۶ تاريخ پذيرش: ۱۴۰۰/۱۱/۲ / چکيده دوفصلنامه علميهنرهايصناعيايران سفال پديدهاي فرهنگي است و نقش آن به عنوان بياني نمادين و تمثيلي، وسيله اي براي انتقال انديشه و اعتقادات بوده است .
اما پرسش هايي که دراين باره مطرح ميشود ايـن است که ، نقوش پرندگان در دورههاي پيش از تاريخ و همين طور در دورٔە اسلامي چه اعتقادات، مضامين و باورهايي را بيان ميدارند و آيا اين مضامين در اين دورهها يکسان است يا خير؟ و اينکه وجوه اشتراک و افتراق در طراحي فرم، نمادپردازي و انتقال پيام نقوش پرنـدگان در ايـن ادوار چيست ؟ و اين نقوش تا چه ميزان جنبۀ تزييني داشته اند؟ اين پژوهش با هدف کلي تطبيق در فرمشناسي و نمادشناسي نقوش پرنده در سفالهـاي پـيش از تـاريخ و سـفالهـاي دورٔە اسـلامي در ايران صورت ميگيرد و اهداف فرعي آن در دو بخش جاي گرفته است :۱.
در مقالۀ «مطالعۀ نمادين نقش پرنده در سفالينه هاي نيشابور قرن ٣ و ٤ق و تطبيق آن بـا پرنـدگان / منطق الطير عطار» (شکرپور، عبداللهي، و غفوريفر ۱۳۹۷) عنوان شده است که به کارگيري نقش پرنده در آثار هنري به خصوص سـفالگري را ميتوان حلقۀ رابطي ميان هنر و ادبيات در دوران اسلامي ايراني دانست ؛ لذا بهرهگيري از اين نقوش نشانگر طرز فکـر، اعتقـادات و نگـرش دوفصلنامه علميهنرهايصناعيايران مردمان آن دوره بوده است .