Abstract:
همزمان با پدیدآمدن مکاتب فکری که تحت تأثیر تلاشهای فرهنگی امویان و نگرشهای تابعین شکل مییافتند، امام باقر (95ـ114ق) به امامت رسید. به صورت طبیعی، این اندیشههای نو، زنجیرهای از باورهای جدید را در جامعه پدید آوردند. این شرایط فرهنگی، امام را به واکنش اصلاحگرانه دینی ـ اجتماعی واداشت. پرسش بنیادین این تحقیق، چگونگی فرآیند اصلاح دینی ـ اجتماعی آن حضرت در این بُرهه است. یافتهها نشان میدهد، امام، ضمن وارسی مکاتب نوبافته، دست به یکسری برنامههای: «بینشی»، «گرایشی» و «کُنشی» زد و طی چهار مرحله: «زمانشناسی»، «پرورش نیرو»، «آغاز نهضت علمی» و «جریانسازی سیاسی ـ فرهنگی» به اصلاح جامعه اسلامی پرداخت. پژوهش پیشرو، با روش گردآوری دادههای تاریخ اجتماعی ـ فرهنگی، ضمن تحلیل جامعه معاصرِ امام در عراق و حجاز، بر اساس «نظریه فرآیند اصلاح دینی» به روش اصلاح اجتماعی از نظر امام باقر(ع) میپردازد.
Machine summary:
مقاله «الإمام الباقر( و جهوده فی مواجهة الإنحرافات العقدیة» به قلم نورالدین ابولحیة، نشر جامعة باتنة، کلیة العلوم الاسلامیة، تنها به تلاش امام باقر( در مقابله با گروه خوارج، انحرافهای شیعی و جریان عقیدتی مشبهه و تجسیم میپردازد؛ اما از نظر روش پژوهش، ساختار مقاله و نتیجه پژوهش، تحقیق «ابولحیه» با این مقاله کاملاً متفاوت است.
با همین اندیشه، دفاع از قرآن بهعنوان بنیان معرفت دینی و توجه به تفسیر قرآنبهقرآن، بخشی از تلاشهای علمی امام برای اصلاح حرکت فرهنگی جامعه بود (محمد احمد، 2019، ص323).
در همین سالها، مدرسه تابعین نیز بر مبنای اندیشه صحابه خلفا شکل گرفت (جاسم عبود، 2019م، ص84) که اساساً بنیان معرفتی آن، با مدرسه امام باقر( متفاوت بود؛ برای نمونه، این مدرسه با نسبت دادن قیاس به علی( در احکام شرعی، نظریه قیاس را صورتی شرعی میبخشید؛ اما آن حضرت با این سخن که «قیاس، نشانه نبودِ علم به کتاب خدا و سنّت نبوی است»، با آن مخالفت ورزید (قاضی نعمان، 1385ش، ج2، ص536).
واکنش به اندیشههای زیدیه زیدیه، جریانی برآمده از دل تفکر مبارزه مسلحانه با دولت امویان بود که نخستینبافت این اندیشه زمانی شکل گرفت که شماری از شیعیان کوفی که با رویکرد فرهنگی ـ سیاسی امام باقر( همگام نبودند، با اظهار تمایل به زید به دلیل علاقه به رویکرد نظامی، به وی پیوستند.
بخش دیگری از نظریه زیدیه، پذیرش همزمان خلافت دو خلیفه نخست و علی( بهعنوان خلفای حق بود (کشی، 1409ق، ص236) که این موضوع، از سوی امام باقر( رد شد (ابنبابویه، 1413ق، ج4، ص544).