Abstract:
در آغاز به این سؤال که چرا قدیمی ترین مرثیه فارسی در قرن چهارم به امام حسین(علیه السلام)اختصاص یافته است، پاسخ گفته شده و عواملی را که باعث شده اند از زمان زندگانی و شهادت حضرت سیدالشهدا(علیه السلام) تا قرن چهارم اثری به دست ما نرسد، بیان داشته ایم; سپس مشکلات شیعیان و پیدایش زمینه های مناسب و تحولات سیاسی شیعیان را در این قرن، بررسی نموده ایم و دریافته ایم قدیمی ترین مرثیه فارسی در رثای حسین بن علی(علیه السلام) از کسایی مروزی (قرن چهارم) بوده است. در بخش دوم، شعر شاعران از آغاز تاکنون آمده که اولین شاعر حسینی، کسایی مروزی در قرن چهارم بوده، سپس ناصر خسرو و سنایی و قوامی و انوری و ظهیر و همین طور تا پایان قرن سیزدهم بیش از 72 شاعر که در رثای ابی عبدالله(علیه السلام) شعری سروده اند، ذکر شده و تأثیر فرهنگ عاشورا بر اشعارشان به خوبی پیداست. رشد و شکوفایی و غنای ادبیات فارسی دست کم در بخش مرثیه سرایی، مدیون تأثیر فرهنگ عاشورا می باشد و این مهم در اشعار شعرا محسوس و آشکار می باشد.
Machine summary:
این اولین سؤالی است که به ذهن هر محققی می آید: چرا در طول سه قرن و اندی از زمان شهادت حسین بن علی(علیه السلام) تا زمان حیات اولین شاعر حسینی ما (کسایی مروزی) هیچ شاعر دلسوخته ای این مصیبت عظمی را درک نکرده و اهمیت فاجعه عاشورا را نادیده گرفته؟ علت اساسی چیست؟ پاسخ به سؤال با اندک مطالعه و بررسی تاریخ غمبار و خونبار سه قرن گذشته (از شهادت امام تا 360 هجری) پاسخ سؤال فوق تا حدودی روشن است; زیرا با شهادت مظلومانه سیدالشهدا(علیه السلام) بنی امیه به حکومت مطلقه نائل آمدند و آخرین و محکم ترین دژ مزاحم خود را به زعم خود ویران ساختند و پس از آنها بنی العباس و پادشاهان ستمگر یکی پس از دیگری، برای غارت اموال مردم و تجاوز به اساس و هستی سرزمین اسلامی در یک مسابقه خونین، فقط به فکر تصاحب قدرت و حکومت بودند و در این راه، همه چیز و همه کس را قربانی می کردند; هر کس را که سر راهشان و مزاحم کارشان بود، از میان برمی داشتند; به برادر و خواهر و پدر و حتی مادر خود رحم نمی کردند، در این میان وضع عامه مردم نیز خود روشن بود.
البته باید توجه داشت ترقی ادب فارسی در قرن چهارم و نیمه اول قرن پنجم با قدرت شاهان سامانی آغاز شد و این نتیجه مستقیم تشویق پادشاهان و امرا و وزیران آنان نسبت به گویندگان و مادحان خویش بوده است که بنا به گفته دکتر صفا «علت عمده این توسعه و رواج روزافزون شعر در عهد مورد مطالعه ما، تشویق بی سابقه شاهان نسبت به شعرا و نویسندگان است» (صفا، 1347 ش، ج 1، صص 365 و 1366); و ما را در این مقال با شعرای دربار سامانی کاری نیست; چراکه محیط آن دربار جایی برای شیعیان آزاده و قناعت پیشه نداشته است، چه رسد به شاعر شیعه مذهب و محب اهل بیت(علیهم السلام).