Abstract:
مقاله در پی تبیین این مسئله است که راهبرد جامعهء ایرانی در برابر پدیدهءسلطهء اعراب بر ایران چه بود و چه عناصر و عواملی در نیل به آن تأثیر داشت.حملهء اعراب مسلمان به ایران،رخدادی سترگ عمیقا اثر گذار بوده است.این حادثهء مهم،نظام پادشاهی موروثی کهن و جامعهء طبقاتی مبتنی بر اشرافیت خاندانی ایران را برچیده و فصلی نوین در تاریخ ایران گشود.روند تدریجی استیلای اعراب مسلمان بر ایران و آمیزش آنان با ایرانیان،دگرگونی عمیقی در تغییر کیش آنان و ساختار اجتماعی ایران پدید آورد.آموزههای والا و انسان دوستانهء اسلام سبب شد بسیاری از ایرانیان به دین جدید روی آورند.با وجود این،رفتار غیر مسلمانان ایرانی و اتخاذ سیاست تبعیض عرب بر غیر عرب، موجب شد جامعهء ایرانی در عین توجه به آموزههای اسلام و با علم به اینکه توان هماوردی نظامی با اعراب حاکم را ندارد،به ناچار راهبرد مقابلهء فکری و فرهنگی را برای غلبه بر قوم حاکم یا تعدیل سلوک غیر اسلامی و انسانی آنان برگزیند. حاصل این مبارزهء طولانی که بهطور جدی و مستمر با روی کارآمدن امویان آغاز شده بود،بازیابی هویت قومی بود که مهمترین نمود آن،در احیای زبان و ادب فارسی و نیز کسب استقلال سیاسیت از قرن سوم هجری به بعد آشکار شد.این
Machine summary:
"از آنچه آمد،نتیجه میگیریم که برخی دهقان در دورهء تثبیت اقتدار اعراب مسلمان بر ایران،باتوجه به اقتدار مالی،اجتماعی و تجربیات اداری و سیاسی خود و مطابق با مقتضیات تاریخی و نیز نیازهای اداری و مالی اعراب حاکم به خدمات آنان،فرصت را مغتنم شمردند و زمام دیوانهای مالی حاکمان و والیان عرب را به دست گرفتند و از آنجا که زبان رسمی این دیوان ها در ایران فارسی بود،تا مدتها نفوذ خود را بر امور مالی حفظ کردند و این موقعیت ویژه به ایشان فرصت داد علقهها و هنجارهای فرهنگی و اجتماعی ملی خود را ترویج کنند و از این راه به ارتقای جایگاه اجتماعی،فرهنگی و سیاسی جامعهء خود کمک رسانند.
دبیران طبقهء دبیران که یکی از مهمترین طبقات اداری و سیاسی ایران عصر ساسانی به شمار میرفت(المسعودی،بی تا:401-301)(01)،با تشکیل دولت خلافت و توسعهء نظام اداری و سیاسی،خصوصا در دورهء اموی،بار دیگر مورد توجه حاکمان و والیان عرب قرار گرفتند و اعضای این طبقه که بعضا از طبقهء اشراف والا مقامی همچون دهقانان بودند -------------- (11) ،بنا به ضرورت و مقتضیان تاریخی،عهده دار مشاغل دیوانی و اداری دولت عربی شدند و باتوجه به تخصص و جایگاه اداری و سیاسی مهمی که داشتند،قلم را ابزار ثبت،طرح و ترویج افکار و علایق فرهنگی خود کردند که در این زمان از طریق آمیختن آنها با معارف و اسلوبهای فکری و فرهنگی اسلامی و عربی،غنیتر نیز شده بود؛از اینرو،نقش و سهم اعضای این طبقه که در کنار دهقانان،رهبری و نمایندگی فرهنگی و اجتماعی جامعهء ایرانی را در این دورهء سرنوشتساز و پرتنش برعهده گرفتند،در حفظ و اعتلای جایگاه فکری، فرهنگی و اجتماعی جامعهء ایرانی بسیار برجسته و مهم بود."