چکیده:
تاریخ ایران عصر آل بویه (320- 447ق)، یکی از مهمترین ادوار نقش آفرینی مسجد در ابعاد و زمینههای مختلف بوده است. «مسجد» به عنوان کارآمدترین نهاد دینی اسلام، در تداوم حیات اجتماعی ـ سیاسی مسلمانان بهویژه ایرانیان دورهی دولت شیعی مذهب آل بویه، نقش محوری ایفاء کرده و در حقیقت به عنوان نهاد تاثیرگذار در «ساخت قدرت» عمل کرده است. تاریخ تحولات سیاسی ـ اجتماعی ایران در این دوره تاثیرات بسیاری از مسجد و کارکردهای آن پذیرفته است. در این نوشتار، تلاش شده ضمن توصیف مهمترین کارکردهای سیاسی مسجد در عصر آل بویه، به تبیین نقش اثرگذار مسجد در تحولات سیاسی این دوره از تاریخ ایران، پرداخته شود. همچنین چگونگی تلاش امرای آل بویه در بهرهگیری از کارکردهای مسجد، در جهت تثبیت حاکمیت و کسب مشروعیت مورد بررسی قرار گرفته است. آنچه در این تحقیق حاصل شده؛ استفاده فراوان دولت آل بویه از مسجد، در ابعاد و زمینههای مختلف جهت اهداف سیاسی و اجتماعی خود بهخصوص در بغداد و شهرهای مهم ایالات جبال بوده است. آل بویه همچنین از مسجد و کارکردهای آن، جهت مشروعیت بخشی، کنترل اعتراضات سیاسی و خطبهخوانی بهره میجستند.
History of Iran during the era of Al-e Buyeh (320-447 hijri) was one the most important periods of the mosque’s role in various aspects. Mosque as the most efficient Muslim religious institution، played a central role in the continuity of Muslims’ socio - political life، especially Iranians of Al-e Buyeh shi’i government. In fact the mosque played the role of power construction.
Social – political history of Iran during this period has been under the influence of mosque and its functions. In this paper، the authors tried to explain the influential role of mosque in political changes of that period in Iran history alongside a description of the most functions of Mosques during the era of Al-e Buyeh. In this paper the mechanism of the efforts of Al-e Buyeh emirs to use the functions of mosque In order to establish authority and legitimacy has been studies. The results of this research show the frequent use of Al-e Buyeh government from mosque in many aspects to achieve their political and social goals، especially in Baghdad and important cities of Jebal states.
Al-e Buyeh also benefited from mosque and its functions for legitimization، control of political protest and the reading of sermons.
خلاصه ماشینی:
تاریخ تحولات سیاسی ـ اجتماعی ایران در این دوره، تاثیرات بسیاری از مسجد و کارکردهای آن پذیرفته و متقابلا شرایط و موقعیت ایجاد شده در پرتو سیاستهای سلاطین شیعی مذهب آل بویه در ایران و حتی در جهان اسلام، موجب شد تا مسجد یکی از کاملترین دورههای خود را ـ به لحاظ کارکردها ـ متجلی ساخته و در روند تکاملی تمدن و فرهنگ ایران و اسلام، نقش محوری ایفاء کند.
تاریخ سیاسی دوره آل بویه نمونههای فراوانی از این کارکرد مسجد ثبت و ضبط نموده است؛ چنانچه احمد معزالدوله پس از تصرف بغداد (334ق)، در راستای اعلان سیاسی استیلای بویهیان بر دستگاه خلافت عباسی و بر پایتخت معنوی جهان اسلام، دستور داد تا به نام وی، بر منابر مساجد بغداد خطبه بخوانند.
1 البته در سال های پایانی عمر حکومت بویهی(447ق)، سلطان طغرل بیگ اهالی کرخ بغداد را از ذکر عبارات و جملات پیشین منع کرد و دستور داد تا در اذان بجای جمله «حی علی خیر العمل»، جمله «الصلوه خیر من النوم» را که مخصوص اهل سنت بود، به کار برند.
علاوه بر این، خطبهخوانی نه تنها بهعنوان روش و مظهر اطاعت سیاسی تلقی میشد، بلکه بهعنوان ابزاری جهت اعلان طغیان و شورش سیاسی علیه حکومت و یا سلطان مستقر نیز محسوب میشد؛ با این حال، تنها حاکمان آل بویه نبودند که از کارکردهای مسجد استفاده کردند، بلکه مردم و شورشیان هم به نوبه خود از مسجد برای انتقال اعتراض و طرح دعاوی خود از طریق شعارنویسی اعلام نارضایتی و...