چکیده:
لغتنامه یا فرهنگ لغت دوزبانه (عربی بترکی) اختری کبیر یا صحاح اختری، تالیف «مصلحالدینمصطفیبنشمسالدیناحمد قرهحصاری کوتاهیوی»، مشهور به «اختری» (م. در حدود 968ق./1561م.) ادیب، لغت¬شناس و فقیه ترک¬زبان عثمانیست که در دوره حکومت «سلطان¬سلیمان¬قانونی» میزیست. این فرهنگ لغت که حاوی 40 هزار کلمه است و به نوشته مولف در موخره¬، در 952ق. در کوتاهیه پایان¬یافته، در گذشته¬ای نه چندان دور، در سرزمین¬ عثمانی و نیز در میان طالبان علم و عربی¬آموزان ترکزبان ایرانی، از شهرت و اقبال بسیاری برخوردار و محل رجوع خاص و عام بوده¬است. در این نوشته،کوشیده¬شده تا حد توان، این فرهنگ ارزشمند ولی فراموش¬شده، بازشناسی و بررسی شود و مقدمه و موخره آن، همچنین نمونه¬هایی از مدخل¬ها و توضیحاتش، برای آشنایی و سنجش بهتر و بیشتر ترجمه و آورده¬شود تا سرآغازی باشد بر شناخت دوباره و بازآوردن آن بحوزه رواج و کاربرد.
خلاصه ماشینی:
»(کشف - الظنون ،حاجیخلیفه ،ج ١: ٣١) بفارسی: «این [نام اختری] لقب مصلح الدین مصطفیبن شمس الدین قره حصاری است که با حذف مضاف ، بکتاب نام دارش در زمینه لغت نیز گفته میشده است و از آن ، دو نسخه بزرگ و کوچک هست که هر دویشان [عربی] بترکی است ، بترتیب [سرواژه ] مغرب ، بر اساس حرف نخست و دوم .
وی لغتنامه - ای عربی-ترکی نوشته (٩٥٢-١٥٤٥)که با نام اختری کبیر شناخته میشود(همچنین نسخه های کوتاه شده ای نیز هست ) و در استانبول چاپ شده است .
درباره نسخه های چاپی بازهم با شگفتی بسیار، در پایگاه کتابخانه دیجیتال کتب ترکی چاپ سنگی(بیاض ) –که دربردارنده نام و اطلاعات حدود پانصد عنوان کتاب ترکی چاپ سنگی است ، نامی از این کتاب نیست و تنها فرهنگ لغت عربی بترکی یادشده در بخش موضوعی، کتابیست بنام «علاوه لی منتخبات لغات عثمانیه »، از مولفی ناشناس (چاپ استانبول ، بسال نشر١٢٩٢هـ.
(صباغی،٤٠٦:١٣٩٠) در مقدمه بسیار کوتاه این فرهنگ (حدود یک صفحه / ١٨سطر)، مولف نخست بتحمید خداوند(٣سطر)، نعت پیامبر اکرم «ص »(٣سطر) و یادکرد نام و نشان خود(٣سطر) میپردازد و سپس در عباراتی بسیار فشرده و کوتاه ، سبب یا انگیزه تالیف (٣سطر)، شیوه و منابع تدوین (٣سطر) و نحوه تبویب و تنظیم کتاب (٣سطر) را بازمیگوید و در پایان یادآور میشود که معانی آن را بر پایه زبان یا گویش مردم سرزمینش نهاده است تا خواندن و دانستنش آسان و بی نیاز از روشنگریهای دیگر باشد.