چکیده:
در میان متون کهن فارسی، گاه دستهای از متنها که اغلب با عنوان کلی «عجایبنامه» شناخته میشوند، مورد توجه پژوهشگران زبان و ادب فارسی قرار گرفتهاند، اما چندان درباره معیارهایی که موجب میشود بتوان آنها را تحت این عنوان کلی بررسی کرد، سخنی گفته نمیشود؛ از سوی دیگر، این متون اغلب از نظر محتوا، «خرافهآمیز»، «عامیانه» و فاقد «ارزش علمی» به شمار میروند؛ هدف این نوشتار، آن است که با بررسی دقیق و جزء به جزء مهمترین متون عجایبنامهای، مشترکات و وجوه تشابه آنها را برکشد؛ سودمندی عرضه چنین شناختی، آن است که میتوان این متون را نه به مثابه متنهایی حاشیهای که اغلب بدون معیارهای تعریفشده و دقیق، در معرض ارزیابیهایی شتابزده قرار میگیرند، بلکه از دیدگاهی جدید نگریست و جایگاه متفاوتی بدانها بخشید.
خلاصه ماشینی:
کلمات کلیدی: دایره المعارف طبیعی، عجایب نامه ، طبیعت ، طبقه بندی، متن عجایب نامه ای درآمد چنانکه سرآغاز هر کار علمی، با به دست دادن حدود و ثغور مفاهیم ملازمت دارد، هنگام سخن گفتن از عجایب نامه ها نیز – چنانچه بخواهیم آنها را به صورت روشمند بررسی کنیم - همواره باید به این پرسش اساسی پاسخ دهیم که اصولا چه متنهایی عجایب نامه هستند؟ اما از آنجا که این دسته متون کمتر موضوع پژوهشهای روشمند قرار گرفته اند، کمتر در مورد مؤلفه های برسازندة آنها سخنی گفته شده است .
گرچه کتابهایی که حاجی خلیفه در فهرست خود بدانها اشاره کرده ، دارای موضوعات مختلفی مانند نحو، تاریخ ، مطالعات قرآنی و شعر نیز هستند، اما همین نقطۀ عزیمت ، موجب شده است در برشمردن آثار عجایب نامه ای، بیش از هر چیز به آثاری پرداخته شود که کلمۀ «عجایب » در عنوان آنها موجود است .
شهمردان در قسم نخستین کتاب ، آنجا که به خواص و منافع و طبایع چیزها پرداخته ، پیش از هر چیز، به بحث دربارة «خاصیت » چیزها، کیفیت تأثیر این خاصیت و حفظ تأثیر آن اشاره کرده و سپس به بیان خاصیتهای مختلف انواع جانداران ، گیاهان و جمادات به ترتیب حروف الفبا پرداخته است ؛ در این میان اطلاعات حاشیه ای نیز در اثر او فراوان دیده میشود، اطلاعاتی از قبیل توصیف ظاهر حیوانات ، گیاهان و احجار و فلزات ، خلق و خوی حیوانات و شیوه های خود- درمانگری آنها یا شیوه هایی برای نگاهداری از درختان بیمار (برای نمونه ، نک : همان ، ص ٢٤٦).